Δημόκριτος (470-370 π.Χ.)

[Julliet]

Ονομαστός Έλληνας φιλόσοφος. Γεννήθηκε στην Άβδυρα από πλουσιότατους γονείς και γι' αυτό έλαβε πολύ καλή μόρφωση.

Αρχικά σπούδασε στη Μίλητο που τότε ήταν σπουδαίο πνευματικό κέντρο. Τα συγγράμματα των φιλοσόφων Λεύκιππου και αναξαγόρα του κέντρισαν το ενδιαφέρον να μελετήσει Φυσική και Αστρονομία.

Όταν πέθανε ο πατέρας του, ο Δημόκριτος πήρε το μερίδιο του που έφτανε τα 100 τάλαντα σε μετρητά ενώ οι άλλοι δυο αδερφοί του το πήραν σε κτήματα. Για να γίνει κατανοητό το μέγεθος του ποσού αυτού αρκεί να αναφέρουμε ότι το εργοστάσιο που είχε ο Δημοσθένης για την κατασκευή πολεμικού υλικού στην Παιανία των Αθηνών είχε αποτιμηθεί στα 15 τάλαντα. Το ποσό αυτό δαπάνησε σε ταξίδια στην Αίγυπτο, την Αιθιοπία, την Αραβία, τη Βαβυλώνα και έφτασε μέχρι τις Ινδίες.

Όταν επέστρεψε στην Ελλάδα, είχε δαπανήσει ολόκληρο το ποσό της κληρονομιάς και τον συντηρούσαν για αρκετό διάστημα τα αδέλφια του. Κατά τον νόμο των Αβδηριτών σε αυτούς που ξόδευαν την περιουσία τους σε μη παραγωγικά έργα αλλά σε άσκοπα για το κοινό συμφέρον ταξίδια ή άλλα μη επωφελή έργα, δεν επιτρεπόταν να θαφτούν μετά το θάνατό τους στα Άβδηρα.

Όταν όμως ο Δημόκριτος διάβασε στους συμπολίτες του την πραγματεία του "Μέγας Διάκοσμος", όπου εξέθεσε τις φιλοσοφικές και κοσμοθεωρητικές του απόψεις, όχι μόνο τον τίμησαν με μεγάλο χρηματικό έπαθλο, άλλα του έστησαν χάλκινους ανδριάντες σε επιφανή σημεία της πόλης και, όταν πέθανε, τον έκαψαν δημόσια δαπάνη.

Νούς θετικός, ο Δημόκριτος δεν περιορίστηκε μόνο στη μελέτη των πρώτων αρχών του κόσμου αλλά ερεύνησε όλες τις εκδηλώσεις των φυσικών φαινομένων. Διατύπωσε δική του κοσμοαντίληψη και δικές του ιδέες για τα φυσικά φαινόμενα. Δίδασκε ότι ο κόσμος αποτελείται από άπειρα, αιώνια άφθαρτα, αναλλοίωτα και αδιαίρετα μέλη ύλης, τα "άτομα", που καθώς κινούνταν στο κενό, με την ένωση τους, προκαλούν την εμφάνιση των όντων.

Σύμφωνα με τον Δημόκριτο, η ψυχή των ανθρώπων είναι και αυτή άθροισμα υλικών αλλά πιο λεπτών "ατόμων".

[LuX]

Ο Δημόκριτος υπήρξε ίσως ο σημαντικότερος από τους Έλληνες φυσικούς φιλοσόφους και ένας από τους θεμελιωτές της ατομικής θεωρίας. Γεννήθηκε στα Άβδηρα της Θράκης, ή όπως ισχυρίζονται μερικοί —μάλλον εσφαλμένα— στη Μίλητο. Οι γνώσεις μας σχετικά με τη ζωή του βασίζονται σχεδόν ολοκληρωτικά σε παραδόσεις αμφίβολης αξιοπιστίας. Το έτος γεννήσεως του είναι αμφισβητήσιμο. Μερικοί συγγραφείς το θέτουν στο 470 π.Χ. περίπου, άλλοι στο 460 και άλλοι ακόμη αργότερα. Ο Διόδωρος ο Σικελιώτης ισχυρίζεται ότι πέθανε σε ηλικία 90 ετών. Κληρονόμησε αξιόλογη περιουσία, που του επέτρεψε να ταξιδέψει στην Ανατολή με στόχο τη διεύρυνση των γνώσεων του. Στην Αίγυπτο μελέτησε τα μαθηματικά και φιλοσοφικά συστήματα των παλαιότερων σχολών. Το μέγεθος όμως των επιδράσεων, που δέχθηκε από τους μάγους και αστρολόγους της Ανατολής, μόνο υποθετικά μπορούμε να το συμπεράνουμε.
Τα έργα του, κατά τον Διογένη τον Λαέρτιο, ανέρχονται σε 72 και χαρακτηρίζονται από καθαρότητα ύφους, η οποία μπορεί άνετα να συγκριθεί με εκείνη των έργων του Πλάτωνος. Σε ποικιλία γνώσεων και σε σπουδαιότητα επιδράσεων στην Ελληνική και σύγχρονη θεωρητική σκέψη ο Δημόκριτος υπήρξε ο Αριστοτέλης του 5ου αιώνα, ενώ η λογική καθαρότητα του μεταφυσικού του στοχασμού οδήγησε μερικούς να τον θεωρήσουν ίσο, αν όχι ανώτερο, του Πλάτωνος.

Δ.

[LuX]

Οι φυσικές και κοσμολογικές δοξασίες του Δημοκρίτου είναι προϊόν επεξεργασίας και συστηματοποίησης εκείνων του Λευκίππου.
Ο Δημόκριτος, αν και συμφωνεί με τους Ελεάτες ως προς την αιώνια ομοιογένεια του όντος (τίποτα δεν μπορεί να προκύψει από το τίποτα, τίποτα δεν μπορεί να αναχθεί στο τίποτα), ακολουθεί τους φυσιολόγους αρνούμενος τη μοναδικότητα και ακινησία του. Επειδή για την εξήγηση των φαινομένων του σύμπαντος είναι αναγκαία η κίνηση και η πολλαπλότητα και αυτές με τη σειρά τους είναι αδύνατες χωρίς τον Χώρο (Μη-ον), ο Δημόκριτος υποστηρίζει ότι το Μη-ον έχει ίσα δικαιώματα υπάρξεως όπως και το Ον. Μη-ον είναι το κενό (vacuum), ο άπειρος χώρος, όπου κινούνται τα απειράριθμα άτομα, τα οποία στη Δημοκρίτεια οντολογία αντικαθιστούν το ένα και μοναδικό ον των Ελεατών. Αυτά τα άτομα είναι αιώνια και αόρατα, απειροελάχιστα μικρά, τόσο μικρά ώστε το μέγεθος τους δεν μπορεί να ελαττωθεί (ως εκ τούτου και την ονομασία άτομο ή αδιαίρετο). Απόλυτα πλήρη και συμπαγή, στερούνται πόρων και πληρούν ολοκληρωτικά τον χώρο που καταλαμβάνουν. Όντας ομοιογενή, διαφέρουν μόνο ως προς το σχήμα, «ρυσμόν» (όπως Α και Ν), την τύξη, «διυθιγήν» (όπως ΑΝ και ΝΑ), τη θέση, «τροπήν» (όπως Ν είναι Ζ γυρισμένο στο πλάι) και το μέγεθος και επομένως και ως προς το βάρος, αν και μερικές πηγές το αμφισβητούν. Επομένως τα άτομα διαφέρουν μεταξύ τους μόνο ποσοτικά, και οι ποιοτικές διαφορές τους είναι φαινόμενα οφειλόμενα στις εντυπώσεις που προκαλούν στις αισθήσεις μας οι διάφοροι σχηματισμοί και συνδυασμοί τους. Ένα πράγμα είναι ζεστό ή κρύο, γλυκό ή πικρό, σκληρό ή μαλακό μόνο κατά συνθήκη. Τα μόνα πράγματα που υπάρχουν αληθινά είναι τα άτομα και το κενό. Η διάκριση του John Locke ανάμεσα σε πρωταρχικές και δευτερεύουσες ποιότητες εμφανίζεται ήδη αυτό προδρομικά στον Δημόκριτο.
Τα άτομα ύδατος και σιδήρου είναι κατά συνέπεια τα ίδια. Τα άτομα όμως του ύδατος, επειδή είναι λεία και σφαιρικά, και επομένως ακατάλληλα προς αλληλοσύνδεση, περιστρέφονται συνεχώς σαν μικρές σφαίρες, ενώ εκείνα του σίδηρου, επειδή είναι ανώμαλης επιφάνειας, οδοντωτά και ανισόπεδα, προσκολλώνται μεταξύ τους και σχηματίζουν στέρεο σώμα. Εφόσον όλα τα φαινόμενα συντίθενται από τα ίδια αιώνια άτομα, μπορούμε να υποστηρίξουμε ότι τίποτα δεν δημιουργείται η χάνεται με την κυριολεκτική σημασία του όρου (σύγκρινε τις νεώτερες αντιλήψεις για την αφθαρσία της ύλης και τη διατήρηση της ενέργειας), μολονότι τα σύνθετα, που σχηματίζονται από τα άτομα, υπόκεινται σε αύξηση και μείωση —εμφάνιση και εξαφάνιση— με άλλα λόγια σε γέννηση και θάνατο.
Όπως ακριβώς τα άτομα έτσι και η κίνηση είναι αιώνια και δεν πηγάζει από κάποια πρώτη αιτία. Στη θέση της «Αγάπης» και του «Μίσους» (Φιλότης και Νείκος) του Εμπεδοκλή και του «Νου» του Αναξαγόρα, ο Δημόκριτος θέτει σταθερούς και αναγκαίους νόμους (και όχι την τύχη, όπως πιστεύουν ορισμένοι στηριζόμενοι μάλλον σε παρερμηνεία του Κικέρωνος). Κάθε τι μπορεί να εξηγηθεί με ένα καθαρά μηχανιστικό και μη τυχαίο σύστημα, το οποίο δεν επιδέχεται καμιά έννοια πρόνοιας η νοητικής αιτίας που θα ήταν σύμφωνη με μια τελολογική θεώρηση.
Η αρχική προέλευση του σύμπαντος εξηγείται με τον ακόλουθο τρόπο:
Τα άτομα στην πρωταρχική τους κατάσταση κινούνται προς όλες τις κατευθύνσεις. Η κίνηση αυτή είναι ένα είδος δόνησης. Κατά συνέπεια, προκαλούνται διάφορες συγκρούσεις και ειδικότερα μια στροβλική κίνηση («δίνη»), παρόμοια με την περιστροφική κίνηση του Αναξαγόρα, κατά την οποία τα όμοια άτομα αλληλοέλκονται (όπως οι κόκκοι του σιταριού στο κοσκίνισμα) και ενώνονται για να σχηματίσουν μεγαλύτερα σώματα και κόσμους. Επειδή αυτό δεν συμβαίνει ως αποτέλεσμα κάποιου προκαθορισμένου στόχου ή σχεδίου, μοιάζει με τον τρόπο λειτουργίας της «τύχης». Στην πραγματικότητα όμως είναι αποτέλεσμα της αναγκαιότητας. Είναι η φυσιολογική εκδήλωση των ίδιων των ατόμων.
Το βάρος αποτελεί παράγωγη ιδιότητα των ατόμων, γιατί εξαρτάται από το μέγεθος, και αρχίζει να διαδραματίζει κάποιο ρόλο μόνο με τη μεσολάβηση της ενέργειας της «δίνης». Τα πιο βαριά άτομα είναι εκείνα που μπορούν να αντέξουν τη δύναμη της περιστροφικής κίνησης και κινούνται προς το κέντρο. Επειδή άτομα και κενό είναι άπειρα σε αριθμό και έκταση, και η κίνηση αέναη, πρέπει να υπήρχε πάντοτε ένας άπειρος αριθμός κόσμων, αποτελούμενων από όμοια άτομα σε διαφορετικές φάσεις ακμής και παρακμής.

Δ.

[LuX]

Ο Δημόκριτος ασχολήθηκε ιδιαίτερα με τη δομή του ανθρώπινου σώματος. Ως ευγενέστερο τμήμα του θεωρούσε την ψυχή, η οποία το διαποτίζει παντού, ώστε ένα ψυχικό άτομο να παρεμβάλλεται ανάμεσα σε δύο σωματικά.
Αν και ο Δημόκριτος ήταν αναγκασμένος, σύμφωνα με τις αρχές του, να θεωρήσει την ψυχή υλική (αποτελούμενη από άτομα σφαιρικά, λεία και κινούμενα με ιδιαίτερο τρόπο, ταυτόσημα με τα άτομα που συνθέτουν τη φωτιά), αποδέχεται τη διάκριση ανάμεσα σε αυτήν και το σώμα.
Τα ψυχικά άτομα, που εμποτίζουν τα πάντα, ασκούν διαφορετικές λειτουργίες στα διάφορα όργανα: ο εγκέφαλος είναι η έδρα του λόγου, η καρδιά του θυμικού και το συκώτι του επιθυμητικού. Η ζωή διατηρείται με την εισπνοή νέων ατόμων, προς αναπλήρωση εκείνων που αποβάλλονται με την εκπνοή. Όταν η αναπνοή, και επομένως ο ανεφοδιασμός με άτομα, ανακοπεί, το αποτέλεσμα είναι ο θάνατος. Σύμφωνα με αυτή την αντίληψη, μαζί με το σώμα πεθαίνει και η ψυχή, και μάλιστα με την ίδια σημασία του όρου.
Έχουν καταγραφεί τρία βιβλία του Δημοκρίτου για τη ζωολογία και τη φυσιολογία και αποτελούν σημαντική μαρτυρία σχετικά με τις απόψεις του γι' αυτά τα θέματα. Ο Δημόκριτος πιστεύει ότι ο άνθρωπος προέρχεται από νερό και χώμα. Συγκρίνει τη δημιουργία του ανθρώπου με την παραγωγή των σκουληκιών από το υγρό χώμα. Στα ίδια κείμενα καταγράφονται επίσης οι απόψεις του για την εμβρυολογία και διάφορα άλλα θέματα σχετικά με τα ζώα, όπως είναι η ανάπτυξη των κεράτων, της αράχνης και του ιστού της, τα μάτια της κουκουβάγιας και άλλα.
Μια άλλη πραγματεία έφερε τον τίτλο: Αιτίαι περί σπερμάτων και φυτών και καρπών.

Αντίληψη και Γνώση

Οι αισθήσεις είναι μεταβολές στην ψυχή, προκαλούμενες από εξωτερικά αντικείμενα ως αποτέλεσμα επαφής, γιατί τα άτομα της ψυχής μόνο από την επαφή τους με άλλα άτομα μπορούν να δεχθούν επίδραση. Αλλά αισθήσεις, όπως του γλυκού και του πικρού, δεν ενυπάρχουν στα άτομα, γιατί αυτές προέρχονται από την επίδραση που ασκούν αποκλειστικά και μόνο το μέγεθος και το σχήμα των ατόμων, π.χ. η γεύση του του γλυκού οφείλεται σε σφαιρικά —και όχι αποκλειστικά μικρά— άτομα. Κάθε αίσθηση επομένως είναι υποκειμενική. Στην περίπτωση της όρασης, είδωλα ή απορροές, προερχόμενες από τις επιφάνειες των αντικειμένων, στον ενδιάμεσο μεταξύ οφθαλμού και αντικειμένου αέρα ένα αποτύπωμα ή ανάτυπο, και μ' αυτό τον τρόπο στη συνέχεια διεισδύουν στους οφθαλμούς ως εικόνες.
Στον Δημόκριτο βρίσκουμε μια πρώτη πραγματική προσπάθεια για την εξήγηση του χρώματος, το οποίο επίσης δεν αποτελεί μια καθαυτή αντικειμενική ποιότητα: οφείλεται, πιστεύει ο Δημόκριτος, μάλλον στη θέση παρά στη μορφή των ατόμων που το συνθέτουν. Θεωρεί το μαύρο, το κόκκινο, το λευκό και το πράσινο ως πρωταρχικά. Η αίσθηση του λευκού προκαλείται από άτομα λεία και επίπεδα, έτσι ώστε να μην εκπέμπουν καθόλου σκιά. Στα αντικείμενα σπασμένου λευκού χρώματος τα άτομα είναι λοξά. Η αίσθηση του μαύρου οφείλεται σε σκληρά ακανόνιστα και ανόμοια άτομα. Τα άλλα χρώματα παράγονται από ποικίλες αναμίξεις των τεσσάρων πρωταρχικών και είναι απειράριθμα.
Η νόηση είναι κατά βάση όμοια με την αίσθηση. Προκαλείται από μεταβολές και εναλλαγές. Ο νους αποτελείται από ψυχικά άτομα, συσσωρευμένα πυκνά, και επομένως μπορεί να προσβληθεί από πολύ λεπτά είδωλα, τα οποία διεισδύουν κατευθείαν σ' αυτόν χωρίς να διαταράσσουν τα ψυχικά άτομα των αισθητήριων οργάνων.
Ο Δημόκριτος διακρίνει σκοτεινές (σκοτίη) ή νόθες γνώσεις, που αποκτώνται μόνο δια μέσου των αισθήσεων, και γνήσιες, οι οποίες προσκτώνται δια μέσου της διανοίας, αν και τα δεδομένα τα παρέχουν οι αισθήσεις. Η γνήσια γνώση έχει αποκλειστικά σχέση με τα άτομα και το κενό, που είναι και οι μόνες πραγματικές υπάρξεις.

θεολογία
Ο Δημόκριτος απέδωσε τη λαϊκή πίστη στους θεούς στην επιθυμία των ανθρώπων να εξηγήσουν εξαιρετικά φαινόμενα (βροντές, αστραπές, σεισμούς) ανάγοντας τα σε υπερανθρώπινους παράγοντες. Η προέλευση της πίστης ερμηνεύεται ως εγγραφή στον νου του ανθρώπου ειδώλων, άλλων χρήσιμων και άλλων επιβλαβών, αισθητών στην όραση και την ακοή, που προδηλώνουν το μέλλον: οι αρχαίοι τα θεωρούσαν ως ενδεικτικά της ύπαρξης των θεών.
Η έννοια των ειδώλων υιοθετήθηκε από τον Επίκουρο, ο οποίος ισχυριζόταν ότι εκπηγάζουν από θεϊκά όντα. Είναι αμφίβολο όμως αν ο Δημόκριτος ασπαζόταν αυτή την άποψη.

Ηθική

Η δημοκρίτεια καταγραφή ηθικών αρχών είναι η πρώτη που δικαιούνταν να ονομαστεί «ηθικό σύστημα», αν και φαίνεται να στηρίζεται περισσότερο σε πρακτική παρά σε θεωρητική βάση. Όπως ακριβώς στη γνωστική περιοχή υπάρχει μία έσχατη αλήθεια (και συγκεκριμένα τα άτομα και το κενό), η οποία αντιπαρατίθεται προς τα «κατά συνθήκη» αντικείμενα της αίσθησης (όπως το γλυκό και το πικρό), έτσι υπάρχει στην περιοχή της ηθικής ένα έσχατο αγαθό, η «ευθυμία», η οποία αντιπαρατίθεται προς την απόλαυση. «Ευθυμία» είναι «η κατάσταση μόνιμης ψυχικής γαλήνης που δεν διαταράσσεται από κανένα φόβο ή καμιά δεισιδαιμονία ή συγκίνηση».
Σ' αυτό το σημείο ο Δημόκριτος, αν και αναφέρεται προδρομικά στην επικούρεια «αταραξία», διαφέρει από τον Επίκουρο, ο οποίος θέτει ως αφετηριακό σημείο της ηθικής του τη σαρκική απόλαυση.
Αληθινή ευχαρίστηση είναι η μεσότητα ανάμεσα στην υπερβολή και τη στέρηση και η «ευθυμία» αποκτάται με τη μετριοπάθεια. Η φρόνηση, η οποία είναι το αποτέλεσμα επενέργειας της φύσης και της αγωγής, παρέχει τη δυνατότητα ορθής εκλογης.

Δ.