ΜΕΡΟΣ ΠΡΩΤΟ
ΠΩΣ ΕΥΓΚΕΝΤΡΩΘΗΚΑΝ
ΤΑ ΣΤΟΙΧΕΙΑ ΓΙΑ ΤΟΝ ΙΗΣΟΥ;
Σ' αυτό το πρώτο μέρος θα εξετάσουμε πώς βρέθηκαν οι πρώτες γραπτές πηγές, που μας δίνουν στοιχεία για τον Ιησού.
Για τον σκοπό αυτό θα χρειαστεί να γυρίσουμε πολλά χρόνια πίσω και να βρεθούμε στον κόσμο των Εβραίων του πρώτου
αιώνα, έναν κόσμο Ρωμαιοκρατούμενο, στον οποίο κυριαρχούσε η Ελληνική γλώσσα, έναν κόσμο όπου ο προφορικός λόγος,
η προσεκτική ακρόαση και η απομνημόνευση αποτελούσαν μέσα εκπαίδευσης τόσο σημαντικά, όσο τουλάχιστον ήταν το διάβασμα
και ο γραπτός λόγος.
Μερικές από τις ερωτήσεις που θα θέταμε είναι: Ο ίδιος ο Ιησούς, να άφησε κάποιες γραπτές μαρτυρίες για το πρόσωπο Του;
Ήσαν, άραγε, οι πρώτοι μαθητές αδαείς και αμόρφωτοι χωρικοί; Πώς έγινε και γράφτηκαν τα κατά Ματθαίον, Μάρκον, Λουκάν και
Ιωάννην Ευαγγέλια; Υπάρχουν άλλα γραπτά;
1
17
ΤΟ ΜΕΣΑ ΕΠΙΚΟΙΝΩΝΙΑΣ
Διάβασμα, γράψιμο, προφορικός λόγος, ακρόαση, απομνημόνευση — όλα είναι αναγκαία μέσα για μια καλή επικοινωνία. Ασφαλώς, στα χρόνια του Ιησού δεν ήταν διαφορετικά. Όπως θα δούμε σ' αυτό το κεφάλαιο, πολλοί άνθρωποι ήξεραν να διαβάζουν και να γράφουν, η επικοινωνία όμως γινόταν κυρίως με τον προφορικό λόγο, πράγμα που απαιτούσε συγκέντρωση και καλή μνήμη. Ωστόσο, ακόμη και σε μια απομακρυσμένη περιοχή της Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας, όπως ήταν η Παλαιστίνη, το γράψιμο ως μέσον επικοινωνίας, ήταν ευρύτατα διαδεδομένο. Πολλές επιγραφές, θραύσματα αγγείων με κείμενα και πολυάριθμοι πάπυροι μας δίνουν μια πλήρη εικόνα για το μορφωτικό επίπεδο των ανθρώπων εκείνης της εποχής.
Όμως, τι έχουμε από τον Ιησού; Μας άφησε, άραγε, κάποια γραπτά, που να μαρτυρούν γι' Αυτόν;
Η ΑΛΛΗΛΟΓΡΑΦΙΑ ΜΕ ΤΟΝ ΒΑΣΙΛΙΑ ΑΒΓΑΡΟ
Είναι αποδεδειγμένο ότι ο αριθμός των γραπτών, που αναφέρονται στον Ιησού, σημείωσε ξαφνική αύξηση τον δεύτερο αιώνα. Τα τέσσερα Ευαγγέλια είχαν γραφτεί προ πολλού. Κάποιος άνθρωπος, που ονομαζόταν Μαρκίωνας, σκέφτηκε ότι, όχι τέσσερα, αλλά και τρία Ευαγγέλια ήσαν ήδη πολλά· κι έτσι, παρουσίασε μία «εξαγνισμένη» παραλλαγή του κατά Λουκάν Ευαγγελίου, την οποία καθιέρωσε ως το έγκυρο Ευαγγέλιο για τους οπαδούς του. Αλλοι, όμως, σκέφτηκαν ότι χρειαζόταν ακριβώς το αντίθετο: Για μερικά πράγματα, για τα οποία μόνο κάποια νύξη γινόταν στα
18
Ευαγγέλια, χρειάζονταν περισσότερες λεπτομέρειες — όπως π.χ. για την παιδική ηλικία του Ιησού, τη φυσική Του εμφάνιση και βέβαια για κάποια ακόμη λόγια, έργα και θαύματα Του. Κάποια σχετικά δημοσιεύματα σημείωσαν αμέσως μεγάλη επιτυχία και επηρέασαν για μεγάλο διάστημα τη Χριστιανική εικονογραφία. Το αποκαλούμενο «Πρωτευ-αγγέλιο του Ιακώβου», ενέπνευσε τη λαογραφία του Μεσαίωνα. Μία συλλογή από ρητά, που απέδιδαν στον Ιησού, το «Ευαγγέλιο του Θωμά», που γράφτηκε τον τέταρτο αιώνα και ανακαλύφτηκε το 1945 σε μία Αιγυπτιακή τοποθεσία, που ονομάζεται Nag HAMMADI, οδήγησε πρόσφατα κάποιους Αμερικανούς μελετητές, μέλη του Σεμιναρίου του Ιησού υπό τον John Dominic Crossan, στην παράξενη θεωρία ότι τα ιστορικά στοιχεία των Ευαγγελίων στην Καινή Διαθήκη είναι κατώτερα απ' αυτές τις ψεύτικες επινοήσεις.
Υπάρχει, επίσης, η ιστορία του καλού βασιλιά Αβγαρου, του επονομαζόμενου «Μαύρου», της Έδεσσας. Η Έδεσσα ήταν και είναι ένας πραγματικός τόπος (σήμερα ονομάζεται Ούρφα) στην Ανατολία και ο Αβγαρος ένας πραγματικός βασιλιάς, που βασίλευσε από το 9 ως το 46 μΧ. Ο Αβγαρος, κατά μία παλιά παράδοση, έγραψε στον Ιησού, ζητώντας Του να τον θεραπεύσει με ένα θαύμα:
Όταν άκουσα όλα αυτά τα πράγματα για Σένα, πίοτεψα ή ότι είσαι ο Ίδιος ο Θεός, που κατέβηκε από τον Ουρανό για να κάνει όλα αυτά ή ότι είσαι ο Υιός του Θεού και κάνεις τέτοια πράγματα. Γι' αυτό, Σου γράφω και Σου ζητώ να με επισκεφθείς και να θεραπεύσεις την ασθένεια μου. Τυχαία άκουσα ότι οι Εβραίοι δυσανασχετούν μαζί Σου και θέλουν να Σε βλάψουν. Έχω μία πόλη, μικρή μεν, αλλά σπουδαία. Είναι αρκετή για μας τους δυο.
Αναφέρεται ότι ο Ιησούς του απάντησε, με κάποιον αγγελιοφόρο, αρχίζοντας με αναφορά σε μια ρήση, που υπάρχει στο Ευαγγέλιο του Ιωάννη: «Μακάριοι όσοι δεν είδαν και πίστεψαν» (Ιωάνης 20/29). Αρνήθηκε την πρόσκληση του Αβγαρου, λέγοντας ότι πρέπει να εκπληρώσει αυτά για τα οποία απεστάλη. Όμως, μετά την Ανάληψη Του, έγραφε ο Ιησούς, θα έστελνε κάποιον από τους μαθητές Του «για να
19
θεραπεύσει την ασθένεια σου και να δώσει ζωή σε σένα και σε όλους αυτούς, που βρίσκονται μαζί σου».
Έγραφε γράμματα ο Ιησούς; Ο εκκλησιαστικός ιστορικός Ευσέβιος, σε γραπτό του στις αρχές του τέταρτου αιώνα, αναφέρεται στην επιστολή του Αβγαρου και διηγείται την ιστορία αυτή, που τελειώνει ευχάριστα με τον Θαδδαίο να πηγαίνει και να θεραπεύει τον Αβγαρο: Όπως φαίνεται, ο Ευσέβιος δεν αμφιβάλλει για την ικανότητα του Ιησού να γράφει, αναφέρει δε ως πηγές του τα αρχεία της 'Εδεσσας, λέγοντας μας ότι είδε με τα μάτια του τα κείμενα αυτά. Δεν φαίνεται να πτοείται ούτε στο ελάχιστο από το γεγονός ότι η Καινή Διαθήκη δεν κάνει την παραμικρή νύξη γι' αυτή την αλληλογραφία.
Εγχάρακτες επιγραφές σε πέτρες, πάπυρους και όστρακα (θραύσματα ή τμήματα αγγείων) — όλα αυτά χρησιμοποιήθηκαν από τον τρίτο ως τον όγδοο αιώνα για να κάνουν γνωστό το γράμμα αυτό του Ιησού. Ακόμη και σε φυλακτά ήταν γραμμένο.
Ωστόσο, δύο άλλοι πατέρες της εκκλησίας, ο Ιερώνυμος και ο Αυγουστίνος, βεβαιώνουν στα γραπτά τους —περίπου εβδομήντα χρόνια μετά τον Ευσέβιο — ότι ο Ιησούς δεν άφησε κανένα γραπτό. Και το ονομαζόμενο Decretum Gelasianum, ένα ντοκουμέντο του έκτου αιώνα, δηλώνει ότι η αλληλογραφία ανάμεσα στον Αβγαρο και τον Ιησού είναι πλαστή.
Παρ' όλα αυτά, το θέμα παρέμεινε πολύ ενδιαφέρον. Πολλοί μεταγενέστεροι μελετητές απέρριψαν όλη αυτή την ιστορία, θεωρώντας την έναν ευσεβή μύθο με τοπική μόνον σημασία, άλλοι όμως έχουν πρόσφατα ξαναφέρει το θέμα στην επιφάνεια. Στο κάτω-κάτω, ο Ευσέβιος δεν ήταν ανόητος και πρέπει να είχε πρόσβαση στα αρχεία, ενώ δεν είχε καμιά υποχρέωση στους διαδόχους του Αβγαρου. Γιατί, λοιπόν, να έδειξε πίστη σ' αυτή την ιστορία παρόλο που έμοιαζε παράξενη; Αναπάντητες ερωτήσεις — μια μπερδεμένη ιστορία, ίσως, που θα απασχολήσει τους μελετητές για αρκετό καιρό, στο μέλλον.
Έγραφε, όμως, ο Ιησούς; Μπορούσε να εκφράσει γραπτά κάτι, οτιδήποτε ή ήταν αγράμματος και απόλυτα εξαρ-
20
τη μένος από μορφωμένους οπαδούς; Ξερούμε ότι μπορούσε να διαβάζει. Ο Λουκάς στο τέταρτο κεφάλαιο του Ευαγγελίου του Τον παρουσιάζει να διαβάζει από τα γραπτά του προφήτη Ησαΐα μέσα στη συναγωγή της Ναζαρέτ. Υπάρχει, επίσης, μία αναφορά στο όγδοο κεφάλαιο του κατά Ιωάννην Ευαγγελίου (Ιωάννης 8/6), που μας λέει ότι ο Ιησούς γνώριζε επίσης να γράφει: «Ο Ιησούς, αφού έσκυψε κάτω, έγραφε με το δάκτυλο του στη γη».
Αυτό το περιστατικό αναφέρεται στην ιστορία της μοιχαλίδας και, όταν ο Ιησούς αρχίζει να γράφει, το κάνει σαν απάντηση στις προκλητικές ερωτήσεις με τις οποίες τον βολιδοσκοπούσαν οι Φαρισαίοι.
Παρατηρήστε, όμως, ότι ο Ευαγγελιστής δεν λέει ότι ο Ιησούς ζωγράφιζε αόριστα: Στην πραγματικότητα έγραφε (με το δάκτυλο Του). Δεν χρειάζεται να πούμε ότι γενιές ολόκληρες μελετητών δοκίμασαν να μαντέψουν τι έγραφε. Μπορεί να ήταν από το βιβλίο της Εξόδου της Παλαιάς Διαθήκης (κεφ. 23/7): «Να απέχεις από μια άδικη υπόθεση», όπως υπέθεσαν κάποιοι. Εμείς, απλά, λέμε ότι δεν ξέρουμε.
Γιατί, λοιπόν, ο Ιησούς δεν έγραψε ποτέ πλήρη κείμενα, δεν κατέγραψε τη διδασκαλία Του, δεν εξασφάλισε μια συγγραφική θεολογική εργασία για τους μεταγενέστερους, δεν μας έδωσε από πρώτο χέρι τη γνώση για τις πιο βαθιές σκέψεις και τις ιδέες Του; Αυτά τα ερωτήματα έχουν προβληματίσει τους ανθρώπους, από τους πρώτους αιώνες μΧ.
ΠΡΟΦΟΡΙΚΗ ΔΙΔΑΣΚΑΛΙΑ
Ο Ιησούς ήταν δάσκαλος. Ζούσε σ' ένα κοινωνικό περιβάλλον, όπου η διδασκαλία γινόταν προφορικά και όπου το μόνο γενικά αποδεκτό γραπτό, που χρησιμοποιούσε ένας δάσκαλος για να υποστηρίξει την διδασκαλία του, ήταν ο γραπτός λόγος του Θεού, τα τριανταεννιά βιβλία που σήμερα ονομάζουμε Παλαιά Διαθήκη.
Ένας καλός δάσκαλος έπρεπε να διατυπώνει τις πιο σημαντικές διδασκαλίες του με τέτοιον τρόπο, ώστε να μπορούν εύκολα ν' απομνημονευτούν. Παράλληλα, ακόμη και ο πιο μέτριος μαθητής στην αρχαία Εβραϊκή Παλαιστίνη,
21
έπρεπε, κατά τη στοιχειώδη εκπαίδευση του, να διδαχθεί τις βασικές τεχνικές απομνημόνευσης. Μάθαιναν να αποστηθίζουν ολόκληρα μέρη από την Πεντάτευχο (τα πέντε πρώτα βιβλία της Βίβλου, τον Μωσαϊκό Νόμο), τους Προφήτες και τους Ψαλμούς. Έτσι, ένας περιπλανώμενος δάσκαλος, όπως ήταν ο Ιησούς, θα πρέπει να είχε βρει ένα τέλεια προετοιμασμένο ακροατήριο. Πόσο μάλλον, που ο λόγος Του ήταν δομημένος με σαφείς προτάσεις, εμπλουτισμένες με ρητορικά βοηθήματα για την απομνημόνευση.
Ακόμη και η σύγχρονη ερμηνεία, ας πούμε της Επί του Όρους Ομιλίας ή της Προσευχής του Κυρίου, αποκαλύπτει ένα συγκεκριμένο μοντέλο ρυθμού, έναν τρόπο δόμησης παράλληλων προτάσεων κλπ. Οι ακροατές του Ιησού, από την άλλη πλευρά, θα πρέπει να απομνημόνευαν τα λόγια Του, βοηθούμενοι από το μυαλό τους, που είχε κατάλληλα εκπαιδευτεί γι' αυτόν ακριβώς τον σκοπό.
Ο προφορικός λόγος, η αμεσότητα του λόγου του δασκάλου, μάλλον —παρά η γραπτή διδασκαλία— είχαν τη μεγαλύτερη σπουδαιότητα. Ήσαν τόσο σημαντικά, ώστε ακόμη και μετά τον θάνατο του Ιούδα και την Ανάληψη του Ιησού, όταν έπρεπε να επιλεγεί ένας νέος μαθητής για να συμπληρωθεί ο αριθμός των δώδεκα, το πιο σημαντικό κριτήριο ήταν να είχε ακούσει οπωσδήποτε ο υποψήφιος τον Ιησού να μιλάει, να Τον είχε ακούσει να διδάσκει και —κατά συνέπεια— να είχε απομνημονεύσει τα λόγια Του. Στις Πράξεις (1/21-22) λέει ο Πέτρος:
«Πρέπει, λοιπόν, από τους άνδρες, που ουμπαραβρέ-θηκαν μαζί μας καθόλο τον καιρό, κατά τον οποίο μπήκε και βγήκε ανάμεοά μας ο Κύριος Ιηοούς, αρχίζοντας από το βάπτιομα του Ιωάννη μέχρι την ημέρα κατά την οποία αναλήφθηκε από μας, ένας από τούτους να γίνει μαζί μας μάρτυρας της ανάοταοής του».
ΟΜΙΛΙΑ, ΓΡΑΠΤΟΣ ΛΟΓΟΣ, ΑΚΡΟΑΣΗ
Το 180 μΧ γράφτηκε ένα βιβλίο, με σκοπό να διαβάζεται σαν ένας τύπος ιστορικού μυθιστορήματος των πρώτων Χριστιανών, οι «Πράξεις του Πέτρου». Αφηγείται τη δράση
|