Home » Άγνωστη - Εναλλακτική Ιστορία, από Μέλος Gateway Team, Μελέτες
Άγνωστη - Εναλλακτική Ιστορία από Μέλος Gateway Team Μελέτες

Κέρκυρα: Το Νησί του Οδυσσέα

kerkira

Είναι ο Όμηρος ακριβής;
Σε πολλές περιπτώσεις σίγουρα ναι. Όταν δεν περιέγραφε άγνωστες χώρες, ο Όμηρος ήταν εξαιρετικά συνεπής στην περιγραφή του ελλαδικού χώρου. Ο Έβανς ανακάλυψε την Τροία σύμφωνα με τις περιγραφές στην Ιλιάδα. Όπως πολλές «χαμένες» πόλεις της Ελλάδας επανακαλύφτηκαν χάρη στον Στράβωνα και τον Πλούταρχο. Αλλά και στην Οδύσσεια, υπάρχουν πολλά ακριβή γεωγραφικά δεδομένα, όπως στη Ραψωδία Γ, στιχ. 169-175 όπου και περιγράφεται με μεγάλη ακρίβεια η θαλάσσια διαδρομή από την Τροία μέχρι την Εύβοια μέσω Λέσβου, Χίου και Ψαρών. Γενικά σε ότι αφορά το Αιγαίο πέλαγος και τη γεωδιαμόρφωση της Πελοποννήσου, τα ομηρικά έπη είναι εξαιρετικά ακριβή. Αλλά δεν συμβαίνει κατά πολύ περίεργο τρόπο και με τα Ιόνια νησιά, όλοι διαφωνούν μεταξύ τους ενώ δεν υπάρχει σχεδόν καμία αμφιβολία για τα υπόλοιπα ελλαδικά μέρη. Τα προβλήματα εντοπίζονται στο γεγονός πως κάποιες σημερινές ονομασίες των νησιών μοιάζουν να μην αντιστοιχούν με τις ομηρικές και ειδικότερα με την Ιθάκη. Σκοπός αυτού του άρθρου είναι να παρουσιάσει τα γεωγραφικά τεκμήρια που παρουσιάζει ο Όμηρος προκειμένου να καθοριστεί κατά το δυνατό μέγιστο βαθμό ακρίβειας η ταυτότητα της πραγματικής Ιθάκης αλλά και των υπολοίπων νησιών του Ιονίου πέλαγους. Και δεν είναι τάχα ελάχιστα και ασαφή τα στοιχεία αυτά, το αντίθετο ακριβώς συμβαίνει.

Γιατί δεν μας ικανοποιεί η υπάρχουσα κατάσταση της ομηρικής γεωγραφίας;

Ο Οδυσσέας ταξιδεύει μερικές εκατοντάδες ναυτικά μίλια μέχρι την Τροία, επειδή γνωρίζει προφανώς που βρίσκεται, όπως και οι άλλοι Αχαιοί βασιλιάδες. Και δεν γνωρίζει το νησί των Φαιάκων, που αποδίδεται στην Κέρκυρα, λίγα μίλια πιο πάνω από το βασίλειό του; Σχήμα οξύμωρο. Και ο Αλκίνοος είναι πολύ σαφής από την πλευρά του (Ραψ Η, στιχ 194): ει και μάλα τηλόθεν εστίν= πάρα πολύ μακριά βρίσκεται (σ.σ. η Ιθάκη). Είναι ένα από τα σημαντικότερα σημεία από όλη την Οδύσσεια που εγείρει αμφιβολίες για την ορθότητα των κατοπινών ομηρικών μελετών. Το να δίνουμε άδικο στον Όμηρο και να δίνουμε δίκιο στον επίδοξο μελετητή, αυτό δεν είναι τόσο επιστημονικό. Εδώ στο άρθρο θα δώσουμε πρώτα δίκιο στον Όμηρο κι έτσι πρέπει όπως θα δούμε παρακάτω. Πουθενά δεν αναφέρεται με σαφήνεια που βρίσκεται το νησί των Φαιάκων, διαβάζουμε μόνο έμμεσες αναφορές πως ίσως να μην είναι ακριβώς νησί (η πιο σαφής αναφορά μιλάει για περίκλυστο από το πέλαγος μέρος, περιγραφή που ταιριάζει και σε χερσόνησο, Ραψ. Ζ, στιχ 204). Ο όρος νησί για τους Φαίακες ανήκει αποκλειστικά στους φιλόλογους-ερευνητές κι όχι στον Όμηρο. Η πιθανότερη αιτία που αποδόθηκε στην Κέρκυρα η πατρίδα του Αλκίνοου είναι πως ελλείψει σαφών αρχαιολογικών τεκμήριων που να αποδίδονται σε έναν συγκεκριμένο πολιτισμό, ένα τέτοιο μεγάλο νησί σαν την Κέρκυρα, δεν μπορεί παρά να είχε ένα πολιτισμό από τους πολλούς που περιγράφει ο Όμηρος, άρα θα είναι το νησί των Φαιάκων. Το θεωρώ μεγάλη αυθαιρεσία. Με τον ίδιο τρόπο που ο Πλάτωνας τοποθετεί την Ατλαντίδα πέρα από τις στήλες του Ηρακλέους και οι ημέτεροι αρχαιολόγοι την τοποθετούν στη Σαντορίνη ή και λίαν προσφάτως στην Κύπρο (έτσι όπως πάνε με τη φόρα τους, θα βγάλουμε και τις Σεϋχέλλες ή τη Σρι Λάνκα ως Ατλαντίδα, δεν αλλάζει τελικά τίποτα, άντε και στη Χαβάη!). Άδικο ο Πλάτωνας, δίκιο οι ερευνητές. Καλό είναι να ελέγχουμε την αξιοπιστία, τη διασταύρωση και την ακρίβεια των αρχαίων πηγών, αλλά, οι εξόφθαλμες αυθαιρεσίες δεν βοηθούν στην έρευνα, ούτε περίσσια καλό κάνουν στην εθνική περηφάνια μας με τις αδι-ατλα-νόητες ακροβασίες τους.
Είναι πολύ συχνό το φαινόμενο να κόπτονται οι ερευνητές με μόνο τρεις τέσσερεις στίχους πως βρήκαν την θρυλούμενη Ιθάκη αλλά στο άρθρο μου παραθέτω πάνω από δεκαπέντε χωρία της Οδύσσειας για την πραγματική ταυτότητά της. Αλλά και για το ανεξήγητο γεγονός πως έγινε μια γεωγραφική αναδιανομή ονομάτων στα Επτάνησα σε μια ανύποπτη εποχή, δεν μπορούμε να εξασφαλίσουμε με απόλυτη βεβαιότητα τα απαραίτητα στοιχεία για να το εξηγήσουμε διότι λείπουν σαφέστερες γραπτές ιστορικές μαρτυρίες εκτός από τα ομηρικά έπη. Θα επανέλθω επί του θέματος στο τελευταίο τμήμα του άρθρου με μια σύντομη θεωρία μου. Κι έτσι, με οδηγό αποκλειστικά και μόνο το ομηρικό έπος και χωρίς τη βοήθεια βιβλιογραφίας, που ενδεχομένως με τις προσωπικές απόψεις αλλά και επιδιώξεις των συγγραφέων τους, να μας καθοδηγήσει παραπειστικά, θα προτείνω με μεγάλη σιγουριά πως η σημερινή Κέρκυρα είναι η ομηρική Ιθάκη. Τα πειστήρια που δίνονται στο έπος είναι παραπάνω από σαφή και ήρθε ο καιρός που πρέπει να ξαναμελετηθεί εκ βάθρων και με νηφαλιότητα από τους ερευνητές η Οδύσσεια. Να αποδοθούν τα πραγματικά ονόματα των Ιόνιων νησιών αφού κατά βάση, τα αχαϊκά, τα αιγαιακά και τα ιωνικά μέρη αποδίδονται πιστά στα έπη. Θα τολμούσε εδώ κανείς να αναρωτηθεί πολύ λογικά, πως περιγράφονται μυθικοί(;) τόποι, το νησί της Καλυψούς, ο τόπος του Κύκλωπα, οι Σειρήνες, οι Λαιστρυγόνες κλπ. Θα απαντούσα με αντιπαράδειγμα, τα Ταξίδια του Γκιούλιβερ του Ιωνάθαν Σουίφτ. Ο Γκιούλιβερ ξεκινά από την Αγγλία και ταξιδεύει σε παραμυθένιους τόπους αλλά δεν έχουμε λόγο να αμφισβητήσουμε την ύπαρξη της βρετανικής νήσου ή να την τοποθετήσουμε αλλού. Έτσι κι εδώ στην Οδύσσεια, περιοριζόμαστε σε γεωγραφικό χώρο, τον ελλαδικό που μπορεί να επαληθευτεί εκ του ασφαλούς. Οι ‘φανταστικοί’ τόποι του Ομήρου φοβούμαι πως θα παραμείνουν για πάντα φανταστικοί παρά τις φιλότιμες προσπάθειες διαφόρων ερευνητών να αποδοθούν σε υπαρκτούς τόπους. Αλλά η έρευνα επί τούτου θα συνεχιστεί και ειδικά με το μυστηριώδες βασίλειο των Φαιάκων.

Τα επίμαχα στοιχεία που καθορίζουν την Ιθάκη
Ο Οδυσσέας περιγράφει στο βασιλιά Αλκίνοο ” τον ανίδεο τάχα για τη μόλις λίγα μίλια χαμηλότερα Ιθάκη ” αλλά ο Οδυσσέας ξέρει που βρίσκεται στου διάολου τη μάνα η Τροία και δίνει τις ακριβείς οδηγίες για το πώς θα τον πάνε τα “ιπτάμενα” με ‘GPS’ καράβια των Φαιάκων.

Ιθάκην ευδείελον

Ραψωδία Ι, στιχ. 21-23: Ναιετάω δ’ Ιθάκην ευδείελον. εν δ’ όρος αυτή Νήριτος εινοσίφυλλον, αριπρεπές. αμφί δε νήσοι πολλαί ναιετάουσι μάλα σχεδόν αλλήλησιν Δολίχιον τε Σάμη τε και υλήεσσα Ζάκυνθος

Ναιετάω δ’ Ιθάκην ευδείελον. εν δ’ όρος αυτή Νήριτος εινοσίφυλλον, αριπρεπές= Κατοικώ στην Ιθάκη την ξεχωριστή που έχει το βουνό Νήριτος, δασώδες και λαμπρό. Σαφής ο Οδυσσέας, περιγράφει την Ιθάκη ως νησί που ξεχωρίζει μοναδικά από τα άλλα. Προσέξτε όμως την παρακάτω διατύπωση, αμφί δε νήσοι πολλαί ναιετάουσι μάλα σχεδόν αλλήλησιν Δολίχιον τε Σάμη τε και υλήεσσα Ζάκυνθος = μεταξύ πολλών των άλλων κατοικημένων νησιών που βρίσκονται πολύ κοντά το ένα με το άλλο, (όπως) το Δολίχιον, η Σάμη και η δασωμένη Ζάκυνθος. Προσοχή! Μεταξύ των άλλων νησιών, δεν συμπεριλαμβάνει την Ιθάκη σε αυτά τα άλλα! Εξ αιτίας αυτής της παρερμηνείας έχει υιοθετεί ευρέως η άποψη πως η ομηρική Ιθάκη είναι η Κεφαλλονιά. Αυτός ο στίχος θα μας βοηθήσει να διευκρινήσουμε μερικά πράγματα με μεγάλη σαφήνεια στο επόμενο κεφάλαιο.

πανυπέρτατη ειν αλί

Ραψωδία Ι, στιχ 25: Αυτή δε, χθαμαλή πανυπέρτατη ειν αλί προς ζόφον

Λίγο προβληματική η απόδοση αυτού του στίχου διότι οι ορισμοί των λέξεων μπερδεύουν λίγο το νόημα που επιδιώκεται να βγει από τον εκάτοστε ερευνητή που θέλει να ορίσει κάποιο ιόνιο νησί ως Ιθάκη, πχ την Κεφαλλονιά και την Λευκάδα. Μας λέει ο Όμηρος ότι η Ιθάκη είναι χθαμαλή, Χθαμαλή σε σχέση με τι; Πανυπέρτατη ειν αλί δλδ πανυπέρτατη= πάνω απ’ όλα, αλί= σύναξη, ομάδα (ιων. αλίη= συνέλευση) άρα, πανυπέρτατη ειν αλί προς ζόφον= βρίσκεται στη δύση πάνω απ’ όλα (σ.σ. τα νησιά). Η νοηματική ασυνέχεια μπορεί να βγεί από το επίθετο χθαμαλή ανάλογα με τι αποτέλεσμα θα επιδιωχθεί στη μετάφραση. Σε συνάρτηση με το πανυπέρτατη, μπορεί να διαβαστεί ως χθαμαλή πανυπέρτατη= χαμηλά στο πέλαγος, κάτω απ’ όλα τα τελευταία (νησιά) προς τη δύση, με την ετερόκλητη έννοια πως πανυπέρτατος= αυτός που έσεται τελευταίος, αλλά είναι περισσότερο μάλλον μια στρεβλή διανοητική άσκηση διότι σε αυτή την περίπτωση η σωστή λέξη αντί του πανυπέρτατη είναι το πανύστατη, χώρια που η Ζάκυνθος είναι το τελευταίο νησί προς το νότο. ’ρα τι εννοεί με το χθαμαλή; Χθαμαλή Ιθάκη αν το συλλογιστούμε με άλλο ορθολογικότερο τρόπο, σημαίνει πως το νησί είναι πεδινό, ο Όμηρος δεν επαναλαμβάνει περιττά το όνομα του νησιού, άρα η επίμαχη φράση θα πρέπει να ερμηνευτεί ως εξής: Αυτή δε, χθαμαλή πανυπέρτατη ειν αλί προς ζόφον= Αυτή η πεδινή (Ιθάκη) βρίσκεται πάνω απ’ όλα τα άλλα νησιά και στα δυτικά. Άρα βλέπουμε πως με το χθαμαλή, ο Όμηρος μας προσδιορίζει εμμέσως πλην σαφώς τη γεωλογία του νησιού.

αι δε τα άνευθε προς ηώ τε ηέλιον τε

Ραψωδία Ι, στιχ 26: προς ζόφον, αι δε τ’ άνευθε προς ηώ τε ηέλιον τε
Εξαιρετικής σημασίας αυτός ο στίχος όπως θα δούμε και στο επόμενο κεφάλαιο.

Αι= οι, πληθυντικός του άρθρου η, αναφέρεται στις υπόλοιπες νήσους. Δε, είτε ως αντιθετικός σύνδεσμος, είτε ως αρνητικό μόριο. = Τα δυτικά νησιά δεν βρίσκονται μακρύτερα (άνευθε= μακράν) από την ανατολή (άρα αυτά είναι πιο κοντά στην ανατολή σε σχέση με την Ιθάκη που βρίσκεται δυτικά). Αυτός ο στίχος λοιπόν μας λέει, σε μια πιο κατανοητή απόδοση, πως τα υπόλοιπα νησιά αντικρύζουν πρώτα την ανατολή σε σχέση με την Ιθάκη που την βλέπει τελευταία αφού βρίσκεται στη δύση (πρβλτ η ελεύθερη απόδοση, πλην όμως ακριβής, του Ζήσιμου Σιδέρη: κι ηλιόβγαλμα κοιτάζουν όλα τα άλλα).

αγαθή κουροτρόφος

Ραψωδία Ι, στιχ 27: τρηχεί, αλλ’ αγαθή κουροτρόφος.

Θα εστιάσω προς το παρόν στη λέξη κουροτρόφος. Οι μεταφραστές αποδίδουν τη λέξη με τη σημασία της λεβεντομάνας (όπως λέει ο Καζαντζάκης αλλά και παλληκαριών γεννήτρα ο Σιδέρης). Δεν μου στέκει σωστά. Καταλαβαίνουμε και ξέρουμε πως ο κούρος είναι ο έφηβος, το παλληκάρι. Όμως στην προ-ομηρική και στην ομηρική εποχή, όχι στην κλασική, είχε αποκλειστικά αυτή τη σημασία; Είμαι κρητικός και λόγω των ιδιωματισμών της τοπικής γλώσσας που προέρχεται διαμορφωμένη συνεχώς ήδη από την μυκηναϊκή-μινωική περίοδο, μου έρχεται στο νου η λέξη κουράδια δλδ τα κοπάδια αιγοπροβάτων. Κουρά και κούρεμα οι λέξεις αυτές αναφέρονται στο κόψιμο του μαλλιού των αιγοπροβάτων και ξέρουμε πως η κουρά χρησιμοποιείται και στην ιωνική, δλδ η κυρίως γλώσσα του ομηρικού έπους. Παρατηρήστε πως τα ομηρικά έπη βρίθουν από αναφορές σε αιγοπρόβατα (και αξιοπρόσεκτο από πολλούς το γεγονός πως πράγματι δεν αναφέρεται πουθενά διατροφή βασισμένη σε θαλασσινά προϊόντα).

Ας ξανακοιτάξουμε τώρα το απόσπασμα τρηχεί, αλλ’ αγαθή κουροτρόφος.

Τρηχεί δλδ τραχύς τόπος, βραχότοπος, αλλ’ αγαθή κουροτρόφος, αγαθή με την έννοια της πλούσιας, δλδ πλούσια σε βοσκοτόπους για αιγοπρόβατα. Τι άλλο νόημα θα είχε στη φράση, στην ίδια γραμμή πριν, να λέει βραχότοπος:

Βραχότοπος αλλά πλούσια τρέφει τα παληκάρια;
Βραχότοπος αλλά πλούσια τρέφει τα αιγοπρόβατα;

Είναι νομίζω προφανής το ποια είναι η περισσότερο κοντινή ερμηνεία τώρα, τραχειά γη, βραχότοπος, αλλά με πλούσιο χορτάρι για να θρέψει πρόβατα και κατσίκια. Αυτοί οι στίχοι προσδιορίζουν τοπογεωγραφικά την Ιθάκη, όχι ανθρωπογεωγραφικά άρα μάλλον πρέπει να ερμηνεύσουμε την κουροτρόφο ως πλούσιος βοσκότοπος. Και συνδέετεαι άμεσα με την χθαμαλή (δλδ πεδινή) Ιθάκη που λέγαμε πιο πάνω.

Πρόσθετες γεωγραφικές πληροφορίες

Θα ήταν σκόπιμο να παραθέσουμε κι ένα πολύ σημαντικό σημείο όπου ο Όμηρος, δια στόματος Τηλέμαχου, μοιάζει να αντιφάσκει με τα λεγόμενα στην Ραψωδία Ι. Λέει λοιπόν ο Τηλέμαχος στον Μενέλαο στη Ραψωδία Δ, στιχ. 605-606: Εν δ’ Ιθάκη ούτ’ αρ δρόμοι ευρέες ούτε τι λειμών. Αιγίβοτος και μάλλον επήρατος ιπποβότοιο= Η Ιθάκη, ούτε φαρδείς δρόμους έχει, ούτε και λιβάδια, κατσικότοπος, μάλλον για άλογα είναι φιλόξενο (σ.σ. καταλληλότερο). Θα δούμε παρακάτω πως τελικά, δεν αναιρεί τις περιγραφές του Οδυσσέα αλλά τις συμπληρώνει.

Αλλά και στη Ραψωδία Ν, στιχ 239-249, όταν ο Οδυσσέας δεν πιστεύει στα μάτια του ότι επέστρεψε στη γενέθλια γη, η Αθηνά για να τον πείσει, του λέει: ίσασι δε μιν μάλα πολλοί, ημέν όσοι ναίουσι προς ηώ τ΄ ηέλιον τε, ηδ’ όσοι μετόπισθε ποτί ζόφον ηερόεντα. Ή τοι μεν τρηχεία και ουχ ιππήλατος εστιν ουδέ λίην λυπρή, ατάρ ουδ’ ευρεία τέκτυται αιγίβοτος δ’ αγαθή και βούβοτος (η Ιθάκη) την περ τηλού φασιν Αχαιίδος έμμεναι αίης= την γνωρίζουν πολλοί ακόμη κι αυτοί που κατοικούν πέρα από την ανατολή κι αυτοί που κατοικούν στη σκοτεινή δύση (σ.σ. εννοεί τις άγνωστες ή και απολίτιστες χώρες της δύσης) είναι μεν βραχότοπος και δεν έχει δρόμους αλλά άγονη δεν είναι, ούτε και ευρεία έκταση (σ.σ. σε αντιδιαστολή με το στενός) κατσίκια και πρόβατα βόσκουν πλούσια (σ.σ. αγαθή) και βρίσκεται πολύ μακριά από την Αχαΐα.

Οι μνηστήρες

Ένα πολύ γνωστό έμμεσο τρόπο για το μέγεθος των νησιών μας δίνει ο Τηλέμαχος στη Ραψωδία Π , στιχ 247-251 καταμετρώντας στον πατέρα του τον αριθμό των μνηστηρών που ήρθαν από κάθε νησί: Εκ μεν Δουλιχίοιο δύω και πεντήκοντα κούροι κεκριμένοι, εξ δε δρηστήρες έπονται, εκ δε Σάμης πίσυρές τε και είκοσι φώτες έασιν, εκ δε Ζακύνθου έασιν είκοσι κούροι Αχαιών, εκ δ’ αυτής Ιθάκης δύο και δέκα πάντες άριστοι. Δουλίχιο= 52 μνηστήρες + 6 ακόλουθους, Σάμη= 24, Ζάκυνθος= 20 και Ιθάκη= 12. Θα χρησιμοποιήσουμε το απόσπασμα πιο κάτω για να διαλευκάνουμε τις ταυτότητες των νησιών.

Η ενέδρα του Τηλέμαχου

Από τα σημαντικότερα χωρία της Οδύσσειας που σηματοδοτούν με απροσδόκητο τρόπο τη θέση της πραγματικής Ιθάκης. Ο Τηλέμαχος έχει πάει στην Σπάρτη για να μάθει από τον Μενέλαο τις τύχες του πατέρα του και την ίδια στιγμή, οι μνηστήρες σχεδιάζουν μια συνομωσία: θα του στήσουν ενέδρα σε ένα μικρό νησί απ’ όπου θα περάσει δίπλα στην επιστροφή του ο Τηλέμαχος.

Ραψωδία Δ, στίχοι 844-847: έστι δε τις νήσος μέσση αλί πετρήσσεα μεσηγγύς Ιθάκης τε Σαμοιό τε παιπαλοέσσης, Αστερίς, ου μεγάλη. λιμένες δ’ ένι ναύλοχοι αυτή αμφίδυμοι. τη τον γε μένον λοχόωντες Αχαιοί= εκεί βρίσκεται ένα μικρό νησί, ανάμεσα την Ιθάκη και τη βραχώδη Σάμη, η Αστερίδα, πολύ μικρό με δυό φυσικά λιμάνια αμφικρυστά κι εκεί τον παραμόνευαν με αγριότητα οι (σ.σ. μνηστήρες) Αχαιοί.

Στη Ραψωδία Ο, στιχ 29 και στιχ 33-34, η θεά Αθηνά προειδοποιεί τον Τηλέμαχο για την ενέδρα: εν πορθμώ Ιθάκης τε Σαμοιό τε παιπαλοέσσης αλλά εκάς νήσων απέχει ευεργέα νήα, νυκτί δ’ όμως πλείειν, πέμψει δε τοι ούρον όπισθεν= ανάμεσα στην Ιθάκη και στη βραχώδη Σάμη αλλά μακριά από τα νησιά με το γερό καράβι σου μόνο νύχτα να πλέεις και ούριος άνεμος θα φυσήξει ξοπίσω σου.

Εφαρμογή των δεδομένων

Σύμφωνα με τα παραπάνω αποσπάσματα, η Ιθάκη είναι ένα νησί που ιεραρχείται με απόλυτη σαφήνεια στο γεωγραφικό χώρο του Ιονίου πελάγους. Χθαμαλή, πεδινή αν και τραχιά, βραχότοπος (τρηχεία), αγαθή κουροτρόφος, θρέφει πλούσια τα αιγοπρόβατα αλλά και άλογα (ιπποβότοιο), ουδέ λίην λυπρή, δεν είναι άγονη. Έχει ένα ιδιαίτερα μεγάλο βουνό με πυκνό δάσος, Μέχρι στιγμής, ξέρουμε πως η σημερινή Ιθάκη δεν είναι πεδινή, δεν μπορεί να πει κανείς με την ίδια άνεση πως μπορεί να θρέψει πολλά κοπάδια, πόσο μάλλον και άλογα, και είναι αρκετά άγονο νησί. Κι ούτε ξέρουμε να έχει ένα ψηλό βουνό με πυκνό δάσος, παρά μόνο έχει έναν έντονο ορεινό χαρακτήρα με ελάχιστο πεδινό έδαφος και βλάστηση.
Η Ιθάκη του Ομήρου πανυπέρτατη ειν αλί, πάνω απ’ όλα τα νησιά βρίσκεται, είναι δλδ το τελευταίο προς βορρά. Και να ΄τανε μόνο αυτό, είναι και προς τη δύση το τελευταίο αφού τα υπόλοιπα νησιά βλέπουν πρώτα την ανατολή του ηλίου (αι δε τ’ άνευθε προς ηώ τε ηέλιον τε). Η σημερινή Ιθάκη είναι στο κέντρο των Επτανήσων και ανατολικά, κολλητά με την Κεφαλλονιά και βλέπει ανάμεσα στα πρώτα νησιά την ανατολή. Την περ τηλού φασιν Αχαιίδος έμμεναι αίης, είναι μακριά από την Αχαΐα, ενώ η σημερινή Ιθάκη δεν απέχει μόνο λίγες ώρες από το Κατάκωλο ή την Πάτρα ακόμη και με τα κωπήλατα μέσα της εποχής.

Εδώ βλέπουμε πως εξαρχής οι όροι αντιστρέφονται πλήρως. Μέχρι στιγμής κανένα απολύτως άλλο νησί εκτός από την Κέρκυρα δεν ταιριάζει με την ομηρική περιγραφή. Η Κέρκυρα είναι τελευταίο προς βορρά και δύση, την βλέπει τελευταία ο ήλιος, είναι χθαμαλή, αγαθή κουροτρόφος, λόγω της πεδινότητάς της μπορεί να φιλοξενήσει άνετα άλογα (σκεφτείτε τις σημερινές τουριστικές ατραξιόν) κι έχει ένα ψηλό βουνό με πυκνό δάσος, το όρος Παντοκράτωρ στα βόρεια του νησιού με υψόμετρο 906 μέτρα. Και δεν τελειώνουν τα στοιχεία εδώ.
Εξειδικεύουμε τώρα. Η Ιθάκη ουδ’ ευρεία τέκτυται, δεν είναι πεπλατυσμένη άρα είναι στενή λωρίδα γης, όπως η Κέρκυρα κι όχι η πλατιά Κεφαλλονιά όπως θέλει μεγάλη μερίδα των ερευνητών, επειδή ούτ’ αρ δρόμοι ευρέες ούτε τι λειμών, δεν έχει φαρδείς δρόμους με την έννοια πως το νησί είναι δεν τους χρειάζεται επειδή είναι βατό, ούτε και λιβάδια επειδή είναι στενή λωρίδα γης. Ο Όμηρος δεν παραλείπει σε πολλά σημεία να τονίζει τον πλούτο του παλατιού του Οδυσσέα, αφού και ίσασι δε μιν μάλα πολλοί, ημέν όσοι ναίουσι προς ηώ τ΄ ηέλιον τε, ηδ’ όσοι μετόπισθε ποτί ζόφον ηερόεντα, την γνωρίζουν πολλοί ακόμη κι αυτοί που κατοικούν πέρα από την ανατολή κι αυτοί που κατοικούν στη σκοτεινή δύση. Που αυτό δείχνει κάτι εξαιρετικά σημαντικό, ότι η ομηρική Ιθάκη ευνοείται από την γεωγραφική της θέση, αφού είναι ευδείελος, λαμπερή, ξεχωριστή, φανερή, τρανή, καθόλου απαρατήρητη στο θαλασσοπόρο ενώ η σημερινή Ιθάκη είναι μάλλον μια μικρή καμπούρα, σφήνα στην έξοδο του πατραϊκού κόλπου που δύσκολα ξεχωρίζει οπτικά από την Κεφαλλονιά. Και ο πλούτος της ομηρικής Ιθάκης σε συνάφεια με την γεωγραφική θέση της Κέρκυρας, μας δείχνει ότι μπορεί να ήταν και σημαντικό εμπορικό διαμετακομιστικό κέντρο, αλλιώς δεν θα αναφερόταν στη “σκοτεινή δύση” (στο Υ, στιχ 388 έχουμε και αναφορά της Σικελίας με έναν αυτονόητο τρόπο που σημαίνει πως υπήρχαν στενές σχέσεις μεταξύ των νησιών αυτών). Και το γεγονός πως συνολικά ενενήντα έξι μνηστήρες, χώρια οι δώδεκα Ιθακήσιοι, από τα άλλα νησιά εποφθαλμιούν τον πλούτο του Οδυσσέα, υποννοεί πως η Ιθάκη ήταν και το πιο πλούσιο απ’ όλα.

Η περίφημη ενέδρα του Τηλέμαχου οριστικοποιεί τις αποδείξεις που παρουσιάζω. Εκεί βρίσκεται ένα μικρό νησί, ανάμεσα την Ιθάκη και τη βραχώδη Σάμη, η Αστερίδα, πολύ μικρό με δυό φυσικά λιμάνια αμφικρυστά. Μένει να δούμε ποιο είναι αυτό το νησάκι με τους αμφίδυμους λιμένες. Μεταφράζω (ας μου επιτραπεί ο νεολογισμός) αμφικρυστά κι όχι αντικρυστά, διότι με τον όρο αμφίδυμοι, εννοεί δύο λιμάνια που βρίσκονται τοποθετημένα εγκάρσια και βλέπουν οι εξόδοι τους προς αντίθετες κατευθύνσεις, δλδ βόρεια και νότια. Μεταξύ σημερινής Ιθάκης και Πελοποννήσου, όσο και να ψάχνει κανείς στο χάρτη, κανένα νησί δεν ταιριάζει. Αν πάρουμε την Κέρκυρα ως Ιθάκη, το βρίσκουμε πολύ εύκολα: οι Αντίπαξοι. Έχουν δυο φυσικά λιμάνια που κοιτάζουν προς βορρά και νότο, αμφίδυμοι λιμένες. Και είναι σε στρατηγική θέση για την ενέδρα. Η Αθηνά λέει εκάς νήσων απέχει = να αποφεύγεις τα νησιά, δλδ ο Τηλέμαχος να κάνει παράκαμψη για να αποφύγει την ενέδρα, αλλά πως; Πλέοντας φυσικά από την Αχαΐα προς τη δύση αποφεύγοντας όλα τα ενδιάμεσα νησιά, δλδ να κάνει πελαγοδρομία προς τα δυτικά για να τραβήξει βόρεια. Και το γεγονός πως με την παράκαμψη θα φυσήξει ούριος άνεμος επιβεβαιώνει το γεγονός πως ανοίγεται στο πέλαγος όπου οι άνεμοι είναι κατά κανόνα πιο ισχυροί. Στη ραψ Ο 295-300, ο Τηλέμαχος στρίβει το καράβι νότια από τις “βραχονησίδες” για να αποφύγει την ενέδρα. Αν η λογική διαδρομή για να πάει κανείς στην ομηρική Ιθάκη-Κέρκυρα με ασφάλεια περνώντας ανάμεσα στις ακτές της ηπειρωτικής Ελλάδας και τα νησιά, τότε έχει βάση αυτή η παράκαμψη. Πράγματι, τα “μυτερά νησάκια”, οι “βραχονησίδες” αφθονούν ανάμεσα στη Λευκάδα και τη σημερινή Ιθάκη, συμπεριλαμβανομένων και των Εχινάδων, και η παράκαμψη του Τηλέμαχου αποκτά περισσότερο νόημα όταν περνάει ανάμεσα στην Κεφαλλονιά και τη Ζάκυνθο προς το ανοιχτό Ιόνιο πέλαγος για να πλεύσει βόρεια. Με τη σημερινή Ιθάκη, αλλά και την επίδοξη Κεφαλλονιά, τέτοιο κόλπο δεν πιάνει με τίποτα, δεν ταιριάζει απολύτως τίποτα απ’ όλα. Ούτε οι Εχινάδες, το διπλανό σύμπλεγμα βραχονησίδων δίπλα στην Αιτωλοακαρνανία μπορούν να προσφέρουν ικανοποιητική τεκμηρίωση για τους πολυπληθείς οπαδούς της Κεφαλλονιάς, ή και της σημερινής Ιθάκης, επειδή βρίσκονται εντελώς ξεκάρφωτα βορειοανατολικά. Γι αυτό το λόγο εκείνοι οι στίχοι αποσιωπούνται ανελέητα προς επίρρωσιν της σαθρής θεωρίας τους.

Αναφέρεται πως η Αστερίδα είναι ανάμεσα στην Ιθάκη και τη Σάμη. Και ξέρουμε για τη Σάμη πως είναι μεγάλο νησί αφού έστειλε 24 μνηστήρες. Και είναι αμφί δε νήσοι πολλαί ναιετάουσι μάλα σχεδόν αλλήλησιν Δολίχιον τε Σάμη τε και υλήεσσα Ζάκυνθος= μεταξύ πολλών των άλλων κατοικημένων νησιών που βρίσκονται πολύ κοντά το ένα με το άλλο, δλδ εδώ μας λέει ο Όμηρος πως τα τρία αυτά νησιά είναι στενά γειτονικά μεταξύ τους κι όχι με τη συνήθη παρερμηνεία πως ανάμεσά τους είναι και η Ιθάκη. ’ρα, με τη σειρά Κέρκυρα (Ιθάκη), Αντίπαξοι (Αστερίς), αποτολμώ τον ισχυρισμό πως η Σάμη είναι η Λευκάδα και αναφέρεται ρητά πως Σαμοιό τε παιπαλοέσσης, δλδ βραχώδης όπως είναι στην πραγματικότητα η Λευκάδα. Το Δουλίχιον είναι η Κεφαλλονιά αφού έστειλε 52 μνηστήρες + 6 ακόλουθους και είναι το μεγαλύτερο νησί. Είναι και το Δουλίχιον πολύπυρον δλδ καρπερό (ραψ Ξ, στιχ 335). Να μην σκεφτεί κανείς εδώ τις ελιές, τα σταφύλια και την περίφημη ρομπόλα; Μια πολύ σημαντική πληροφορία μου έδωσε η κεφαλονίτισσα φίλη Ελένη Κονιδάρη, απέναντι από την σημερινή Ιθάκη υπάρχει ένας όρμος που λέγεται Δολίχα την καταγράφει μάλιστα και ο Νίκος Καββαδίας σε ένα ποίημά του και πως μέχρι τις αρχές του 20ου αιώνα το βόρειο άκρο του κεφαλλονίτικου νησιού ονομαζόταν δήμος Δολιχίου. Εξάλλου δολίχιος σημαίνει μακρύς λαιμός και αν προσέξετε στο χάρτη, ταιριάζει με την ονομασία αυτή η χερσόνησος στα βόρεια. Αλλά και αυτή η στριφτογυριστή χερσόνησος στα δυτικά, δολίχια δεν είναι; Kαι η Ζάκυνθος, είναι απλώς η Ζάκυνθος με τους 20 μνηστήρες, η μοναδική αρχαία ονομασία που σώζεται μέχρι σήμερα αναλλοίωτη. Παρατηρήστε πως τα μεγέθη των νησιών αντικατοπτρίζουν με καλή προσσέγγιση την αριθμητική αντιπροσώπευση των μνηστήρων. Τα τρία μεγάλα νησιά μάλα σχεδόν αλλήλησιν, είναι δλδ πολύ κοντά στο ένα με το άλλο όπως και συμβαίνει στην πραγματικότητα.
Όσον αφορά τη σημερινή Ιθάκη; Να υποθέσουμε πως είναι το νησί Τάφος ως το μοναδικό ομηρικό νησί που μένει χωρίς σαφή αντιστοίχιση; Αν θεωρήσουμε Τάφο τους Παξούς, τότε η σημερινή Ιθάκη θα μπορούσε να μοιράζεται την κοινή ονομασία με το Δουλίχιον, καθώς κι αυτό είναι μακρύ.

Μια αναπάντεχη αρχαιολογική μαρτυρία

Ο Βασίλης Scheidt, κάτοικος Κέρκυρας, μου περιέγραφε ένα μέρος το οποίο μου θύμισε άθελά του ένα χωρίο στην Οδύσσεια που το θεωρούσα ρομαντική αφήγηση για τις ανάγκες της ομηρικής πλοκής. Με πληροφόρησε λοιπόν, πως υπάρχει ένα μέρος στο οποίο έκανε ανασκαφές μια αμερικάνικη αρχαιολογική σχολή, αποκάλυψαν πολύ σημαντικές αρχαιότητες, πιθανόν μυκηναϊκής εποχής, σε ένα λόφο με πολύ καλή στρατηγική θέα στη θάλασσα και στο νησί ολόγυρα. Δεν μπόρεσαν και δεν πρόλαβαν να επεκταθούν περισσότερο διότι τους μήνυσαν οι ντόπιοι, 20 οικογένειες που διεκδικούν κτηματικά δικαιώματα στο λόφο και είναι τώρα στα δικαστήρια. Αυτός ο λόφος έχει ένα άλλο σημαντικό χαρακτηριστικό, έχει μια μεγάλη θολωτή σπηλιά η οποία είχε μπαζωθεί στο Β’ Παγκόσμιο πόλεμο από τους Ναζί οι οποίοι κι έσκαβαν στην περιοχή ολόγυρα τότε! Και το πιο σημαντικό, η θάλασσα απέχει μεν 500 μέτρα από το σημείο αλλά μέχρι σχετικά πρόσφατα έφτανε μέχρι τους πρόποδες του λόφου όπου και τα αρχαία!
Ιδού το χωρίο που μου θύμισε την περιγραφή του Scheidt, Ραψωδία Ν, στίχοι 344-351, είναι η σκηνή που η Αθηνά προσπαθεί να πείσει τον Οδυσσέα πως αυτή είναι η πατρίδα του: Αλλ’ άγε τοι δείξω Ιθάκης έδος, όφρα πεποίθης. Φόρκυνος μεν οδ’ εστί λιμήν αλίοιο γέροντος ήδε δ’ επί κρατός λιμένος τανύφυλλος ελαίη. αγχόθι δ’ αυτής άντρον επήρατον ηεροειδές, ιρόν νυμφάων, αι νηιάδες καλέονται. τούτο δε τοι σπέος εστί κατηρεφές, ένθα συ πολλάς έρδεσκες νύμφησι τεληέσσας εκατόμβας, τούτο δε Νήριτον εστίν, όρος καταειμένον ύλη.
Μον έλα τώρα να πειστείς το Θιάκι να σου δείξω. Να του θαλάσσιου γέροντα Φόρκυνα το λιμάνι. Να κι η στενόφυλλη ελιά στου λιμανιού το βάθος. Κοντά της είναι κι η βαθιά σπηλιά γεμάτη χάρες, πανάγιος τόπος των Ξωθιών που τις καλούν Νεράιδες. Κι αυτή είναι η θολωτή σπηλιά που πήγαινες κι ο ίδιος και στις Νεράιδες έκανες αρχοντικές θυσίες. Κι αυτό εκεί είναι το Νήριτο το δασοφουντωμένο. (από τη μετάφραση του Ζήσιμου Σιδέρη, εκδ Ζαχαρόπουλος). Το βουνό Παντοκράτωρ πάντως, φαίνεται καλά από κει που μου υπέδειξε ο Β. Scheidt. Σαν πολλές συμπτώσεις μαζεύτηκαν, ας ελπίσουμε πως στο μέλλον η αρχαιολογική σκαπάνη να κάνει τη δουλειά της μακριά από τα μίζερα όσο και πρόσκαιρα συμφέροντα για να βγάλουμε ασφαλή συμπεράσματα.

Οι μεταφερόμενες ονομασίες

Μένει ένα καίριο ερώτημα. Γιατί αλλάξανε οι ονομασίες των νησιών και ειδικά, γιατί «μεταφέρθηκε» η ονομασία της Ιθάκης; Πολλοί ερευνητές επισημαίνουν πολύ σωστά το γεγονός πως οι σημερινή Ιθάκη δεν είναι πιθανότατα η ομηρική. Αλλά ο καθένας για προσωπικούς περισσότερο λόγους, θέλει να προσδιορίζει από κάποιο άλλο νησί ως Ιθάκη. Υπάρχει, παράδειγμα, πολύ πλούσια βιβλιογραφία που παρουσιάζει την Κεφαλλονιά ως Ιθάκη, μόνο που είναι γραμμένη περισσότερο από ντόπιους ερευνητές, οπότε οποιαδήποτε συμφέροντα, κυρίως συναισθηματικά αλλά και πατριωτικά, που προκύπτουν δεν βοηθούν πολύ στην αντικειμενικότητα . Και οι Λευκάδιοι θέλουν δική τους την Ιθάκη και οι Ζακυνθινοί αλλά, σχεδόν καθόλου οι δικαιούχοι Κερκυραίοι επειδή είναι ήδη αυθαίρετα φιλοδωρημένοι ως Φαίακες.

Αν η αρχαιολογική σκαπάνη στην Τροία (ή άλλως Ίλιον) έκρινε σωστά, η άλωση της πολιορκημένης πόλης τοποθετείται γύρω στο 1250 πΧ. ’ρα τότε πρέπει να τοποθετείται και η δράση της Ιλιάδας. Για την Οδύσσεια δεν μπορούμε να είμαστε βέβαιοι ότι περιγράφει πραγματικά πρόσωπα και γεγονότα, είναι μυθιστόρημα με πολλούς συμβολισμούς (όπως τα Ταξίδια του Γκιούλιβερ που προανέφερα) και όχι πιστή καταγραφή γεγονότων. Πάντως από το 1200 πΧ, ο μυκηναϊκός πολιτισμός καταρρέει μαζικά για μερικώς ασαφείς ακόμη ιστορικούς λόγους αν και τα ευρήματα δείχνουν βίαιες και μαζικές εισβολές Δωριέων. Οι ήρωες της Ιλιάδας και της Οδύσσειας ονοματίζονται από τον Όμηρο αποκλειστικά ως Αχαιοί, Αργείοι και Δαναοί.
Θυμηθήτε πως η Ιθάκη (Κέρκυρα) αντιπροσωπεύεται από 12 μνηστήρες. Ο αριθμός σε σχέση με τα άλλα νησιά, ίσως δείχνει χαμηλός αλλά καθόλου περίεργος. Λόγω της γεωγραφικής θέσης, η Ιθάκη δεν μπορεί να είναι ιδιαίτερα πυκνοκατοικημένο νησί. Είναι μακριά από την Αχαΐα που τότε ήταν το κέντρο του προελληνικού πολιτισμού μαζί με την προϋπήρξασα μινωική Κρήτη και μπορεί να λογαριαστεί μόνο ως ακρώρεια, έσχατο καταφύγιο και περιφερειακό τμήμα αυτού του πολιτισμού. Για τους Ιλυρριούς απέναντι από την Ιθάκη-Κέρκυρα δεν έχουμε σαφείς ενδείξεις υψηλού πολιτισμού, πιθανότατα να μην είχαν το ίδιο υψηλό επίπεδο, όντας μερικά σκαλιά πιο κάτω στην ανάπυξή τους. Ζούσαν σε μια περιοχή που ήταν εξαιρετικά ευμετάβλητη από φυλετικής απόψεως, κάθε τόσο νομάδες από το βορρά αναμεμιγνύοντο με τους γηγενείς. Αλλά από την άλλη, Δαναοί, Αχαιοί και Αργείοι είναι τα τρία ονόματα που χρησιμοποιεί ο Όμηρος ως συνώνυμα για να χαρακτηρίσει τα εκστρατευτικά σώματα εναντίον της Τροίας. Σύμφωνα με τον Arnold Toynbee οι Αχαιοί πολέμαρχοι μιλούσαν τη βορειοδυτική ελληνική διάλεκτο κι όχι την αρκαδοκυπριακή ή και την ιωνική διάλεκτο, προγόνους της γραμμικής Β΄ την οποία μιλούσαν οι Μυκηναίοι. Κι αντιγράφω από τον Toynbee, που μετά από μακρά ανάλυση συμπεραίνει: η μαζική μετανάστευση των ελληνόφωνων φορέων των βορειοδυτικών διαλέκτων στο μυκηναϊκό ελληνικό κόσμο που είναι γνωστή ως «κάθοδος των Δωριέων» – θα καλύψει απλώς ένα κενό που τα χέρια των προδρόμων τους είχαν δημιουργήσει. Επομένως η κάθοδος των Δωριέων στην Ελλάδα κατά τον 12 αιώνα πΧ ή λίγο αργότερα, είναι δυνατόν να συγκριθεί με την εισβολή των Σλάβων κατά τον 7ο αιώνα μΧ. σε διάστημα λιγότερο από πέντε αιώνες, αυτός ο πολιτισμός (σ.σ. ο μυκηναϊκός) χρεωκόπησε τόσο ξαφνικά, όσο απότομα είχε γεννηθεί. Η πιο πειστική εξήγηση αυτής της καταστροφής είναι ότι οι Αχαιοί ηγεμόνες των αρχαίων Ελλήνων έπαθαν αμόκ και κατέστρεψαν ο ένας τον άλλον .
Πάντως εντύπωση προκαλεί το γεγονός πως συμφωνούν οι έρευνες για την κατάρρευση του Μυκηναϊκού πολιτισμού: αρχίζει περίπου την εποχή της άλωσης της Τροίας. Και στις δύο περιπτώσεις, υπαίτιοι της κατάρρευσης αυτής είναι οι Αχαιοί-Δαναοί-Αργείοι. Είναι συχνές οι αναφορές Αιγυπτιακών, Χεττίτικων κι Ασσυριακών πηγών κατά την ίδια ακριβώς περίοδο σε «λαούς της θάλασσας» με τις ονομασίες Denyen, Ahhiyaha ή και Ahiia δλδ Δαναοί και Αχαιοί, που παρενοχλούσαν τα βασίλεια τους με επιθέσεις, μέσω Μικράς Ασίας, είτε και από τη θάλασσα.
Σε αυτό το ιστορικό πλαίσιο που εξέθεσα, και συνεπικουρούμενος από μερικές έμμεσες αναφορές της Οδύσσειας για Ταφιώτες πειρατές και δούλους σαν κάτι πολύ φυσικό κι αυτονόητο, που σημαίνει πως η πειρατεία ήταν έντονο πρόβλημα εκείνη την εποχή απ’ όποια φυλή κι αν προερχόταν, θα υπέθετα βάσιμα πως σε κάποια φάση η Ιθάκη-Κέρκυρα έπεσε θύμα βόρειων εισβολέων οι οποίοι ανάγκασαν τους ντόπιους να μετακομίσουν μαζικά. Κι επειδή η εθνικότητα τους μεταφέρεται κι αυτή, έδωσαν στο νέο τόπο τους την ονομασία της γενέθλιας γης.

Σημειώσεις

1Το πρωτότυπο ομηρικό κείμενο που χρησιμοπείται για την παράθεση των στίχων είναι από τις εκδόσεις Ζαχαρόπουλος και συνοδεύεται με την ποιητική μεν αλλά αντικειμενική μετάφραση του Ζήσιμου Σιδέρη σε σχέση με άλλες. Διευκρινίζω πως χρησιμοποιώ συμβουλευτικά τον Σιδέρη και μεταφράζω μόνος μου τα χωρία της Οδύσσειας που επικαλούμαι.

2 Μια ενδεικτική βιβλιογραφία από κεφαλλονίτες συγγραφείς: Ομηρική Ιθάκη, Henriette Putman – Cramer, Γεράσιμος Μεταξάς-Αγγελάτος, Εκδόσεις Κάκτος. Κεφαλληνία: Η Αποκάλυψη της Ομηρικής Ιθάκης, Νικόλαος Γ.Λιβαδάς – Τουμασάτος. Ποια είναι η Ομηρική Ιθάκη, Ευάγγελος Τσιμαράτος, Έκδοση της Εταιρείας Μελέτης Ελληνικής Ιστορίας.

3 Arnold Toynbee, Οι Έλληνες και οι Κληρονομίες τους, 1981, εκδόσεις Καρδαμίτσα, σελ 39-44

4 Πρβλ η κατάρα των Ατρειδών

5 όρα A. Toynbee, σελ 39-40

6 Πρβλ. για τους Ταφιώτες, τους πειρατές και τους δούλους, ραψ Α στιχ 180, ραψ Η 8-9, ραψ Ξ στιχ 449-453, ραψ Π στιχ 426.

7 Μπορεί όμως κι από την «σκοτεινή δύση» με την έννοια των βαρβάρων λαών πρβλ ραψ Ν, στχ 240 «ζόφον ηερόεντα»

8 Σκεφτείτε, από τις Γαλατίες της Ευρώπης και της Μικράς Ασίας έως τις σύγχρονες μεταφορές ονομασιών, κυρίως πόλεων, από τον Παλιό Κόσμο στο Νέο, οι άνθρωποι που μετακινούνται θέλουν να
διατηρούν στις μνήμες τους τους παλιούς δεσμούς με τους γενέθλιους τόπους ως αυτοπροσδιοριζόμενες συχνά εθνότητες.


Σχολιάστε το κείμενο στο FORUM του Μεταφυσικού