Ηταν ένας αυθεντικός εξερευνητής, που µε κίνητρό του την αναζήτηση της αλήθειας ταξίδεψε σε Ανατολή και Αφρική, ερχόµενος σε επαφή µε δεκάδες πολιτισµούς και παραδόσεις. Ελάχιστοι σήµερα γνωρίζουν για τον Παναγιώτη Ποταγό, τον Ελληνα ιατρό του 19ου αιώνα από τη Βυτίνα Αρκαδίας, που έζησε τα τελευταία χρόνια της ζωής του στην Κέρκυρα. Ενας σύγχρονος Κερκυραίος ιστορικός ερευνητής, ο Νίκος-∆ηµήτριος Μάµαλος, ξεθάβει τις διαθέσιµες πληροφορίες για το βίο του Ποταγού, ανοίγοντας µέσα από την ιστοσελίδα μας νέα ερευνητικά µονοπάτια της σύγχρονης -άγνωστης- Ιστορίας της πατρίδας µας.

«Προ ολίγων έτι µηνών, εν Κερκύρα, εις το βάθος και εν τη σιγή µιας ροµαντικής εξοχής, εις το γραφικώτατον χωρίον “Νύµφαι” της επαρχίας Ορους, ένθα µόνος, εν τω ερηµικώ σπουδαστηρίω του, εφησύχαζε κατόπιν πολυκυµάντου και περιπετειώδους βίου, παρέδιδε την τελευταίαν πνοήν εις έξοχος αληθώς ανήρ, µία µεγάλη, επιβλητική και πρωτοτυπωτάτη φυσιογνωµία – ο διάσηµος Ελλην περιηγητής Παναγιώτης Ποταγός. Ο θάνατός του παρήλθεν ίσως, ως και η περιεργοτάτη και πλήρης καταπληκτικής δράσεως ζωή του, απαρατήρητος εν Ελλάδι, διότι ο σοφός και ριψοκίνδυνος ανήρ, ως όλα τα κραταιά και υπέροχα πνεύµατα, ουδέποτε εθήρευσε τιµάς, πλούτη ή δόξαν».

Μόνος απέναντι στον κόσµο

Με αυτά τα λόγια ξεκινά το πρώτο µεταθανάτιο αφιέρωµα στον Παναγιώτη Ποταγό (1838-1903) από την περιοδική έκδοση «Ηµερολόγιον Σκόκου» στον τόµο του 1904. Το κείµενο θέτει τις βάσεις των πληροφοριών που κατέχουµε µέχρι και σήµερα για τη σπουδαία αυτή προσωπικότητα: Στάθηκε φιλόπατρις και ανιδιοτελής απέναντι στην κοινωνική και κρατική αδιαφορία παρά τη διεθνή αναγνώριση και αποσύρθηκε άγνωστος µεταξύ αγνώστων στην Κέρκυρα, όπου χάθηκε το σύνολο του έργου του στα χέρια άπληστων συγγενών.
Στην επόµενη χρονολογικά βιογραφική σύνθεση, που επιχειρεί ο Φώτης Κόντογλου στο βιβλίο του «Φηµισµένοι Αντρες και Λησµονηµένοι», αναφέρει: «Ενας τέτοιος περιφρονηµένος και λησµονηµένος είναι κι’ ο Παναγιώτης Ποταγός, ο νέος Μάρκος Πόλος. Πήγε από τη Μικρά Ασία ίσαµε το Πεκίνο µε τ’ άλογο και µε τα ποδάρια, κατόρθωµα που δεν τω κανε κανένας πριν απ’ αυτόν, ύστερα ταξίδεψε στην Περσία, στην Ινδία κι από την Αίγυπτο τράβηξε µέσα στην Αφρικὴ ίσαµε την καρδιά της και µολοταύτα πέθανε λησµονηµένος και πικραµένος, γιατί οι σοβαροί άνθρωποι, πούπαµε πρωτύτερα, τον πήρανε στ’ αλαφριά, επειδὴς “δεν ήτο σοβαρός επιστήµων”, µε βαρόµετρα και µε θερµόµετρα και µε µατογυάλια. Aλλ’ άφες τους νεκροὺς θάπτειν τους εαυτών νεκρούς».

Ο Αρκάς γιατρός και τα έσχατα του κόσµου
Πέρα από τις µυθιστορηµατικές προσεγγίσεις και τις βασικές βιογραφικές αναφορές, κυρίως από τον ίδιον, δεν έχει υπάρξει µέχρι σήµερα µια επισταµένη έρευνα για τον βίο του Ποταγού (εκτός µιας πρόσφατης εισήγησης σε ελληνικό γεωγραφικό συνέδριο). Γεννιέται στη Βυτίνα της Αρκαδίας και θα µεγαλώσει στη Στεµνίτσα, καθώς ο πατέρας του φονεύεται από ληστοσυµµορία στα 1840 και η µητέρα του ξαναπαντρεύεται. Παρακολουθεί το Γυµνάσιο στην Τρίπολη και σπουδάζει Ιατρική στο Καποδιστριακό Πανεπιστήµιο Αθηνών. Η κληρονοµιά της πατρικής βιβλιοθήκης, µε πλήθος έργων αρχαίων Ελλήνων συγγραφέων, θα ξυπνήσει από νωρίς το πάθος του για έρευνα. Μετά την εξάσκηση της ιατρικής σε Ελλάδα και Γαλλία, αποφασίζει να προετοιµάσει µε δικά του έξοδα τη µεγάλη περιήγησή του. Για δεκαπέντε χρόνια (1868-1883) ταξιδεύει στην κεντρική Ασία και στην κεντροανατολική Αφρική και θα τιµηθεί από τη γαλλική κυβέρνηση και το βασιλιά του Βελγίου Λεοπόλδο Β’. Επιστρέφοντας στην Ελλάδα κατορθώνει την έκδοση του πρώτου τόµου των «Περιηγήσεων», αλλά η ασταθής κατάσταση, τα πολιτικά πάθη της γενέτειράς του και η πικρία του από την ελληνική πραγµατικότητα τον θλίβουν. Αποφασίζει τη µετακίνηση, και µετέπειτα µόνιµη εγκατάστασή του, στην Κέρκυρα για άγνωστους µέχρι σήµερα λόγους.

Ενας ασυµβίβαστος εξερευνητής

Υπάρχουν αρκετά στοιχεία ώστε να ιχνογραφήσουµε τον αντισυµβατικό χαρακτήρα του Π. Ποταγού. Στα 1867, βρισκόµενος στη Βυτίνα, θλίβεται αφόρητα από την κοµµατοκρατία και το φατριασµό που κυριαρχεί γύρω του ώστε να δηλώσει χαρακτηριστικά: «∆εν µ’ ηυχαρίστει δ’ αποκατάστασις εις τα ξένα και απέληξα εις περιηγήσεις επί τη ελπίδι ότι, αν εξ αυτών σώος διηρχόμην, ηδυνάμην ηθικώς εν τη πατρίδι να χρησιμεύσω, και αν εχανόμην εις έντιμον στάδιον ήθελον αποθάνει». Με την επιστροφή του και μη παίρνοντας απάντηση από το υπουργείο Παιδείας για την έκδοση του έργου του, απευθύνεται προσωπικά στο βασιλιά Γεώργιο Α’. Θα ζητήσει από τον πρωθυπουργό Χαρίλαο Τρικούπη να διοριστεί έφορος στη Βιβλιοθήκη «προς υποστήριξίν μου και προς τελειοποίησιν του συγγράμματός μου», αλλά αυτός δεν είναι διατεθειμένος να μεταθέσει τον, τότε έφορο, Εμμανουήλ Ροΐδη. Απελπισμένος αποσύρει τα έγγραφα του βιβλίου του, που έχουν υποστεί σημαντικές απώλειες, και απευθύνεται στο Πανεπιστήμιο Αθηνών και προσωπικά στον πρύτανη. Τελικά πετυχαίνει την έκδοση του πρώτου τόμου των έργων του το 1883 με έξοδα του Πανεπιστημίου και τη μετέπειτα μετάφραση και έκδοσή του στα γαλλικά με δικά του έξοδα. Από αυτό το σημείο και έπειτα, οι πληροφορίες για τον Παναγιώτη Ποταγό είναι έμμεσες.

Αίνιγμα η απόσυρση στην Κέρκυρα

Αναφέρει ο Φ. Κόντογλου: «Στα 1935 είχα πάγει στην Κέρκυρα για να δουλέψω στο μουσείο και κεί πέρα, δίχως να τόχω στο νού μου, ένας δάσκαλος από τις Νυφές, π’ αγαπούσε τα γράμματα και διάβαζε τα βιβλία μου, μούπε πως ο Ποταγός είχε ζήσει στο χωριό του τα τελευταία χρόνια και πως εκεί πέρα πέθανε. Όπως μούπανε, στα στερνά του φορούσε μιαν αράπικη κελεμπία, ίσως γιατί υπόφερνε από κατέβασμα, που τόπαθε στην Αφρική κι’ ήθελε να το κρύψει. Από τη στιγμή που ξέπεσε σε κείνο τ’ όμορφο χωριό, μακρυά από τον κόσμο, δεν ξεμάκρυνε απ’ αυτό, σα να ηύρε το λιμάνι της σωτηρίας του. Εκανε το γιατρό, προ πάντων για τους φτωχούς, που τους γιάτρευε χάρισμα. Γύρεψα νάβρω τίποτα τετράδια γραμμένα από το χέρι του, μα μούπανε πως δεν υπάρχουνε, γιατί, σα μάθανε οι συγγενείς του από Βυτίνα πως πέθανε, πήγανε στις Νυφές για να τον κληρονομήσουν και μη βρίσκοντας τα πετράδια και τα πλούτη, που νοµίζανε πως είχε κρυµµένα, ξεσκίσανε από τη µανία τους ό,τι χαρτιά πέσανε στα χέρια τους. Το κιβούρι του είναι φτωχό και ξεχασµένο, λές ξεπίτηδες το διάλεξε απάνω στην Κέρκυρα, ανάµεσα στην Ευρώπη, στην Ασία και στην Αφρική που στριφογύρναγε σ’ όλη τη ζωή του. Εκεί ξαπόστασε το γέρικο κορµί του, που το παίδεψε σαν ασκητής, όχι ανεβασµένος σε καµιά κολόνα ή σε κανένα σπήλαιο κλεισµένος, αλλά περπατώντας µήνες και χρόνια για νάβρει κείνον τον ξεχασµένο Λίθινον Πύργο του Πτολεµαίου, µέσα στα άσπλαχνα Ιµαλάγια ή τα όρη της Σελήνης µέσα στο καµίνι της Αφρικής. Τούτη η ιστορία του ας είναι σαν ταφόπετρα σκαλισµένη από φτωχόν ερµογλύφο, που δουλεύει µε την πατρογονική τέχνη, για να παραστήσει έναν άγγελο πικραµµένον, που σιγοκλαίει µπροστά σ’ ένα σβυσµένο λυχνάρι, γιατί πέθανε ο καινούργιος Οδυσσέας, ο Παναγιώτης Ποταγός, και πιο πολύ γιατί κείτεται στην ερηµιά, όχι του Γόβη ή της Περσίας, αλλά στην πιο φριχτή έρηµο της Λησµονιάς, πεταµένος σαν Κινέζος ληστής».

Αποτελεί ευτύχηµα που µια µεγάλη µορφή της κερκυραϊκής Ιστορίας, ο µακαριστός Μεθόδιος Κοντοστάνος, άφησε λίγα λόγια για τον Ποταγό στο έργο του «Παναγιώτης Ποταγός – Ιστορική µονογραφία» που εξεδόθη στα 1950. Ο Μεθόδιος ερευνά τη ζωή του περιηγητή µέσω και των παιδικών αναµνήσεων της εκεί παρουσίας του. Οι πληροφορίες πάντως που µας δίνει για τον ερχοµό του στην Κέρκυρα δεν αποσαφηνίζουν τις αιτίες: «Την προσοχήν του προσήλκυσεν η Κέρκυρα, η καλή του Ιονίου Πριγκήπισσα, και εξ όλων των μερών αυτής εξέλεξε προς διαμονήν του την κωμόπολιν Νυφές (=Νύμφαι), την ιδιαιτέραν μου πατρίδα, προς τα βορειότερα μέρη της νήσου (..) Εξ όλων των αποσκευών του δεν είχε διατηρήσει τίποτε. Ο μόνος εφοδιασμός και η όλη αποσκευή του ήτο μια κάπα, την οποίαν εφορούσε όταν ήτο ψύχος, και εις την οποίαν περιτυλισσόμενος εκοιμάτο· έφερε δε μαζύ του κρατών από το σχοινί και μίαν γίδα, την οποίαν έλεγε “Κύπρο”. Φαίνεται ότι κατέληξεν εις το μέρος τούτο ολίγον κατ’ ολίγον ερχόμενος με την γίδα του, την οποία έβοσκε κατά την πορείαν και ευχαριστηθείς από το μέρος, εσταμάτησεν εκεί. (…) Κατά την 13 Φεβρουαρίου 1903 απέθανεν, την 14 δε ετάφη εις τον περίβολον της Παναγίας των Παπουτσάτων, εις την αυτήν κωμόπολιν Νυμφές, τον δε επικήδειον αυτού εξεφώνησε ο Αιδεσιμ. Ιερεύς Νικόλαος Τσενεμπής».

Ας σηµειωθεί κάτι εδώ· η αναφορά στη γίδα που τον οδήγησε στις Νύμφες φέρνει στο νου τα γεγονότα ίδρυσης της πόλης των Αιγών και του χρησμού προς το γενάρχη Κάρανο να ακολουθήσει ή να βρει αίγες και εκεί να ιδρύσει νέα πόλη. Η εύρεση της πηγής της συγκεκριμένης διήγησης που μεταφέρει ο Μεθόδιος, και η μελέτη τυχόν κοινού λαογραφικού υποβάθρου της Αρκαδίας και των Νυμφών, είναι ο δρόμος που θα ερμηνεύσει τη συμπεριφορά του μεγάλου περιηγητή…

Οι εκδόσεις του έργου του Ποταγού

Το 1883 εκδίδεται η «Περίληψις Περιηγήσεων» που αποτελείται από τέσσερα μέρη. Στα δύο πρώτα παρουσιάζονται τα περιστατικά των μετακινήσεων του Ελληνα εξερευνητή από την αναχώρηση μέχρι και την επιστροφή του, στο τρίτο οι μέθοδοι χρονολόγησης που χρησιμοποιούσε κάθε πολιτισμός που επισκέφθηκε, ενώ στο τέταρτο και μικρότερο μέρος αναδεικνύονται μετεωρολογικά και άλλα φυσικά φαινόμενα που παρατήρησε στα ταξίδια του. Το κείμενο προσεγγίζεται εύκολα, βρίθει αναφορών σε αρχαίους συγγραφείς και στη Βίβλο, ενώ η σωρεία ονομάτων, βασιλιάδων και πόλεων καθιστά απαιτητική τη διαδικασία ανάγνωσης και μελέτης του. Στα 1885 η «Περίληψις Περιηγήσεων» θα κυκλοφορήσει στη γαλλική γλώσσα με το τίτλο «Dix années de voyages dans l’ Asie centrale et l’ Afrique équatoriale» («Δέκα χρόνια ταξιδιών στην Κεντρική Ασία και την ισημερινή Αφρική»).
Στο µεγαλύτερο μέρος της βιβλιογραφίας αναφέρεται ότι ο δεύτερος τόμος του έργου του, που σύμφωνα με τον Π. Ποταγό «θέλει περιγράψει ήθη, έθιµα, θρησκείαν, πολίτευµα και Ιστορίαν εκάστου έθνους, δι’ ων διήλθον, και περί εκάστου ων ήκουσα», δεν εκδόθηκε και τελικά χάθηκε, καθώς ήταν ανάµεσα στα έγγραφα που κατέστρεψαν οι απογοητευµένοι συγγενείς του. Η πραγµατικότητα είναι πάντως ότι βρέθηκε στη βιβλιοθήκη της Βουλής και ότι επίκειται η έκδοσή του, όπως πληροφορήθηκα πρόσφατα.

Βιβλιογραφία

 Ποταγός Παναγιὠτης, Περίληψις Περιηγήσεων, Εκάτη, Αθήνα, 2009.  Potagos P., Dix années de voyages dans l’ Asie Centrale et l’ Afrique équatoriale, Ernest Leroux Editeur, Paris, 1885.  Καπογιαννόπουλος Ανδρέας, Ο λησµονηµένος Οδυσσέας της Αφρικής και της Ασίας, Αθήνα, 1987.

Ρηγάτος Γεράσιµος, Ο περιηγητής γιατρός Παναγιώτης Ποταγός, Ιστορία Εικονογραφηµένη, τεύχος 503, σελ. 62-71.  Αναγνώστου Σπύρος, Μαρµαρά Εµµανουήλ Β.,

«Ο εξερευνητής Παναγιώτης Ποταγός και η συµβολή του στη γεωγραφική γνώση για την Κεντρική Ασία του 19ου αιώνα» στο http://www.srcosmos. gr/srcosmos/showpub.aspx?aa=6347, ηµεροµηνία επίσκεψης 24/11/2013. 

Κόντογλου Φώτης, Φηµισµένοι άντρες και λησµονηµένοι, Αστήρ, Αθήνα 1994. 

Μεθόδιου Κοντοστάνου, Παναγιώτης Ποταγός – Ιστορική µονογραφία, Κέρκυρα, 1950.

 Ανώνυµος, Ο µέγας Ελλην περιηγητής Παναγιώτης Π. Ποταγός, Ηµερολόγιον Σκώκου, τόµ. 19, 1901, σελ. 96-100. 

Μωραΐτης Επ. Κάρολος, Εις Ελλην – Ταξίδι στον ωκεανό του κόσµου, Νέα Θέσις, Αθήνα, 2002.

Who is who: Ο Ο Νίκος-∆ηµήτριος Μάµαλος γεννήθηκε πριν από 32 χρόνια στην Κέρκυρα, όπου µένει και δραστηριοποιείται ως δηµοσιογράφος στην τοπική εφηµερίδα «Καθηµερινή Ενηµέρωση». Σπούδασε Θεολογία στο ΕΚΠΑ και Ιστορία στο Ιόνιο Πανεπιστήµιο. Παρακολουθήστε την πορεία της έρευνας για τον Παναγιώτη Ποταγό και άλλα ζητήµατα στους συνδέσµους http:// tzogatolo.blogspot.gr/ και http:// www.corfu-museum.gr/