Μήπως όταν διαβάζετε ταυτίζετε τα γράμματα της αλφαβήτου και τους αριθμούς με συγκεκριμένα χρώματα; Το αγαπημένο σας τραγούδι έχει άρωμα γιασεμί; Θυμόσαστε τα ονόματα των ανθρώπων ή των οδών σύμφωνα με το «χρώμα» τους;  Ή μήπως η γεύση της σοκολάτας είναι… μπλε; Αν ναι, δεν είστε μόνοι. Αρκετοί άνθρωποι ζουν μόνιμα σε έναν τέτοιο πολύχρωμο κόσμο, άλλοτε με μόνιμη μουσική υπόκρουση. Οφείλω να ομολογήσω ότι είμαι μία από αυτούς!

Δεν πρόκειται για παραισθήσεις. Αυτή η μυστήρια σύνδεση μεταξύ των αισθήσεων είναι αναγνωρισμένο νευρολογικό φαινόμενο – ή μάλλον χάρισμα – που δυναμώνει τη μνήμη και χαρίζει σε κάποιους ανθρώπους μια εντελώς διαφορετική κι εμπλουτισμένη αντίληψη του κόσμου.

Ο λόγος για τη συναισθησία (συν + αίσθησις), φαινόμενο που δημιουργείται από κάποιες ασυνήθιστες, μόνιμες συνδέσεις μεταξύ των νευρικών οδών του εγκεφάλου, με αποτέλεσμα την αλληλοεπικάλυψη μεταξύ τους. Πρακτικά, οι συναισθητικοί άνθρωποι αντιλαμβάνονται κάποιο ερέθισμα μέσα από δύο ή παραπάνω αισθήσεις.

Για παράδειγμα, τα χρώματα ή τα σχήματα δεν τα βλέπουν μόνο, αλλά μπορούν κυριολεκτικά να τα «γευτούν» μέσω της όρασης, ή μπορεί να αντιλαμβάνονται μια λέξη, ή μια υφή μέσω μιας οσφρητικής ή ακουστικής αντίδρασης, σε συνδυασμό με την κυρίως αίσθηση (δηλαδή την όραση ή την αφή). Ο αριθμός «3» μπορεί να σχηματίζεται στο μυαλό τους ως «κόκκινο» ή με χνουδωτή υφή, ή ξινή γεύση, και μπορεί να αντιλαμβάνονται εντελώς διαφορετικά τον αριθμό αν τον δουν ολογράφως ως «τρία», αν οι συνδέσεις των αισθήσεων στον εγκέφαλό τους βασίζεται στη ταύτιση γραμμάτων και χρωμάτων.

Οι συναισθητικοί αντιλαμβάνονται αυτά τα πρόσθετα χαρακτηριστικά των ερεθισμάτων με το «μάτι του νου», όπως όταν κλείνουμε τα μάτια και ανακαλούμε κάποιο γνώριμο τοπίο, με τη διαφορά ότι δεν γίνεται ηθελημένα, αλλά αυτόματα. Η πρόσθετη αίσθηση είναι συχνά τόσο δυνατή όσο η πρωταρχική αίσθηση: δηλαδή η «κόκκινη» ιδιότητα του «3» δεν διαχωρίζεται από τον ίδιο τον αριθμό.

Αυτός είναι και ο λόγος που η συναισθητική αντίληψη ενισχύει τη μνήμη: ένας συναισθητικός μπορεί να μη θυμάται αμέσως το όνομα κάποιου, αλλά μπορεί να θυμάται ότι ο άνθρωπος αυτός είναι «γαλάζιος». Αν, λόγου χάρη, τον υποθετικό γνωστό τον λένε Σταμάτη, και ο συναισθητικός αντιλαμβάνεται το «Σ» ως γαλάζιο, τότε ταυτίζει ολόκληρη τη λέξη με το βασικό γράμμα του ονόματος. Αυτό λειτουργεί ως μνημονικό για την υπενθύμιση ολόκληρου του ονόματος.

ΙΔΙΟΤΗΤΕΣ ΚΑΙ ΑΠΟΠΕΙΡΕΣ ΕΞΗΓΗΣΗΣ

Οι μορφές συναισθησίας είναι τόσες όσες και οι συνδυασμοί των αισθήσεων (χρώμα-γράμμα, χρώμα-ήχος, ήχος-γεύση, κλπ). Σύμφωνα με έρευνες, η πιο κοινή μορφή συναισθησίας είναι εκείνη που συνδέει τα γράμματα και τις λέξεις με χρώματα, και ακολουθεί η σύνδεση των ήχων με τα χρώματα, ώστε η κάθε νότα σε μια μελωδία μπορεί να έχει δικό της, διακριτό χρώμα που ο συναισθητικός «βλέπει» τη στιγμή που ακούει τη μελωδία.

Η συναισθητική ιδιότητα θεωρείται «πραγματική» όταν ο συναισθητικός παρουσιάζει αυτού του είδους την αντίληψη σε όλη του τη ζωή (και όχι μόνο σε κάποια δεδομένη εποχή), και όταν οι συσχετισμοί μεταξύ ερεθισμάτων και αντίληψης παραμένουν ίδιοι μέσα στο χρόνο. Για παράδειγμα, για έναν «πραγματικό συναισθητικό» ο αριθμός «3» θα είναι πάντα κόκκινος, ο αριθμός «8» πορτοκαλί, το «σολ» θα είναι πάντα πράσινο, ή αλμυρό, κ.ο.κ, και δεν αλλάζει με τα χρόνια. Αυτή η σταθερότητα συσχετισμών είναι το βασικό κριτήριο για την επιβεβαίωση της συναισθησίας, γιατί αποκλείει την πιθανότητα οι συσχετισμοί αυτοί να προκύπτουν από κάποια θαμμένη παιδική ανάμνηση, όπως  την επιρροή πολύχρωμων αλφαβηταρίων. Η συναισθησία θεωρείται «αδύναμη», ή «ψευδοσυναισθησία» όταν δεν υπάρχει σταθερότητα στους συσχετισμούς.

Η επιστημονική έρευνα της συναισθησίας είναι πολύ νέος κλάδος που αναπτύσσεται μόνο τα τελευταία είκοσι χρόνια. Μέχρι πρότινος θεωρούταν απλά ένα «αξιοπερίεργο» φαινόμενο στο οποίο οι επιστημονική κοινότητα δεν έδινε ιδιαίτερη σημασία, αλλά πλέον γίνονται σοβαρές προσπάθειες για την εξερεύνηση των αιτιών της και της εξελικτικής της πορείας, με μεγάλης εμβέλειας πειράματα σε αρκετά ερευνητικά κέντρα.

Από την αρχαιότητα σημειώνονται περιστατικά συναισθησίας και από εκεί προκύπτει η έννοια «ηχόχρωμα». Πιο πρόσφατα υπήρξαν μεμονωμένες περιπτώσεις καλλιτεχνών και ποιητών που αναφέρονταν ανοιχτά στις συναισθητικές τους ικανότητες, μεταξύ των οποίων ο Μπωντλαίρ, ο Βάγκνερ, ο Ρεμπώ, ο Καντίνσκι, ο Στραβίνσκι, ο Λιστ και ο Ναμπόκοφ, που έκαναν ενεργή χρήση αυτής της ικανότητας στην τέχνη τους, αλλά συνήθως απορρίπτονταν ως ευφάνταστες καλλιτεχνικές πλάνες – ή ως παραισθήσεις που προκαλούσε το αψέντι.

Ωστόσο, στις μέρες μας η σοβαρή μελέτη της συναισθησίας αναπτύσσεται ολοένα και περισσότερο, ειδικά στους τομείς της νευροεπιστήμης και της μελέτης της συνειδητότητας. Οι ερευνητές ακόμη δεν γνωρίζουν αν η συναισθησία προκύπτει κατά τη διάρκεια της κύησης ή της βρεφικής ηλικίας. Η επικρατέστερη θεωρία αναφέρει ότι στα νεογνά οι αισθήσεις είναι όλες συνδεδεμένες μεταξύ τους, και διαχωρίζονται με την ανάπτυξη του βρέφους. Στους συναισθητικούς οι νευρικές οδοί δεν διαχωρίζονται πλήρως, και αυτό προκαλεί την αλληλοεπικάλυψη μεταξύ των αισθήσεων. Επίσης σύμφωνα με στατιστικές, η συναισθησία είναι κληρονομικό χάρισμα που μεταδίδεται ιδιαίτερα από τη μητέρα.

Η έρευνα δυσχεραίνεται από το γεγονός ότι ελάχιστοι άνθρωποι αναγνωρίζουν την συναισθησία γι’αυτό που είναι. Κάποιοι άνθρωποι μπορεί να μην συνειδητοποιούν καν ότι πρόκειται για σπάνιο φαινόμενο και μπορεί να νομίζουν πως όλοι έχουν παρόμοια αντίληψη. Αλλοι πιστεύουν ότι πρόκειται για μια επικίνδυνη ψυχική ανωμαλία και την κρύβουν επιμελώς. Επιπλέον δεν έχει καθοριστεί ακόμη εάν η συναισθησία μπορεί να αναπτυχθεί, όπως άλλες δεξιότητες, από ανθρώπους που δεν γεννιούνται ως συναισθητικοί, ή αν οι ήδη συναισθητικοί άνθρωποι μπορούν να αναπτύξουν κι άλλους συνδυασμούς αισθήσεων. Ετσι συνεχίζεται η έρευνα για το κατά πόσο γεννιόμαστε όλοι με αυτή την ικανότητα αλλά κάποιοι τη χάνουν στην πορεία, ή αν είναι απλά εμφανής σε κάποιους και λανθάνουσα σε άλλους.

ΧΑΡΙΣΜΑ Ή ΑΝΩΜΑΛΙΑ;

Οι καλλιτέχνες χρησιμοποιούσαν τη συναισθησία πριν καν αποκτήσει όνομα. Πλέον οι επιστήμονες επιχειρούν να την κατανοήσουν, με μεγάλες εν δυνάμει επιπτώσεις σχετικά με το πως αντιλαμβανόμαστε τις λειτουργίες του νου και των αισθήσεων.  Ο Καντίνσκι ισχυριζόταν πως άκουγε τα χρώματα και έβλεπε τους ήχους. Από παιδί αισθανόταν τα χρώματα στην παλέτα του να του ψιθυρίζουν, και παρομοίαζε τη ζωγραφική με τη σύνθεση μιας συμφωνίας: «Το χρώμα είναι τα πλήκτρα, τα μάτια είναι οι αρμονίες, η ψυχή είναι το πιάνο με τις πολλές χορδές. Ο καλλιτέχνης είναι το χέρι που παίζει, αγγίζοντας το ένα ή το άλλο πλήκτρο, για να προκαλέσει δονήσεις στην ψυχή».

Αραγε, αυτό το παράξενο χάρισμα, έχει κάποια χρησιμότητα, ή είναι απλώς μια αξιοπερίεργη, ακίνδυνη ανωμαλία που χρησιμεύει μόνο σε ποιητές και καλλιτέχνες; Αναμφίβολα ενισχύει τη μνήμη (και συχνά συνοδεύεται από φωτογραφική μνήμη) και αναμφίβολα εμπνέει, αλλά κάνει και κάτι άλλο πολύ σημαντικό. Οι συναισθητικοί λογοτέχνες έχουν καταγράψει τον τρόπο με τον οποίο  η συναισθησία αποκαλύπτει μια άλλη, σχεδόν αιθερική διάσταση της αισθητής πραγματικότητας.

Δεν μιλάμε εδώ για αόρατα πεδία ύπαρξης και αστρικά ταξίδια: πρόκειται για την εμβάθυνση σε μια πολύ γήινη πραγματικότητα μέσα από υπαρκτές κι επιστημονικά καταγεγραμμένες νευρολογικές διαδικασίες. Εφόσον οι συναισθητικοί ανάμεσά μας μπορούν χάρη σ’ αυτό το χάρισμα να αντιλαμβάνονται μια «βαθύτερη», άλλη πραγματικότητα, τότε ίσως θα πρέπει να δούμε εκ νέου την πιθανότητα οι συναισθητικοί καλλιτέχνες να μας έχουν αποκαλύψει πραγματικές – και όχι φανταστικές – διαστάσεις της φαινομενικά πεζής και τετριμμένης εγκόσμιας ύπαρξης, αφετέρου να αναρωτηθούμε για τις δυνατότητες που κρύβει κάτι τέτοιο.

ΗΧΟΙ, ΧΡΩΜΑΤΑ ΚΑΙ ΤΕΧΝΕΣ

«Η συναισθησία είναι ένα ερωτικό ειδύλλιο ανάμεσα στις αισθήσεις».

Δρ. Χιούγκο Χέιερμαν, ερευνητής.

«Θα ήταν πραγματικά παράξενο αν το χρώμα δεν θα μπορούσε να υπαινίσσεται τον ήχο, αν τα χρώματα δεν θα μπορούσαν να δίνουν την ιδέα της μελωδίας, και αν ο ήχος και το χρώμα δεν θα αρκούσαν να εκφράσουν ιδέες».

Κλωντ Ντεμπυσσύ.

Α μαύρο, λευκό, Ι κόκκινο, Υ πράσινο, Ο μπλε: φωνήεντα,

Θα μιλήσω, κάποτε, για την μυστηριώδη σας προέλευση…

Ι, πορφυρά, αίμα που φτύνεται, χαμόγελο πανέμορφων χειλιών

θυμωμένα ή με την έκσταση της μετάνοιας·

Υ, κύματα, ιερές δονήσεις καταπράσινων θαλασσών…

«Φωνήεντα», Αρθουρ Ρεμπώ, 1871

Η φύση είναι ναός όπου οι ζωντανοί στύλοι

αφήνουν ενίοτε να δραπετεύουν οι συγχυσμένες λέξεις·

Ο άνθρωπος τη διασχίζει μέσα από δάση συμβόλων

που τον παρατηρούν με οικεία βλέμματα.

Σαν μακρόσυρτοι αντίλαλοι που συγχέονται από μακριά

σε μια σκοτεινή και βαθιά ενότητα,

Τεράστιες σαν τη νύχτα και σαν το φως

Τα αρώματα, τα χρώματα, και οι ήχοι ανταποκρίνονται.

 Υπάρχουν αρώματα φρέσκα σαν παιδικό δέρμα

γλυκά σαν όμποε, πράσινα σαν λειβάδια…

«Αντιστοιχίες», Σαρλ Μπωντλέρ, 1857

Πηγές:

Sasha Chaitow, ‘Synesthesia,’ in Leon Chaitow, Palpation and Assessment Skills, 3^rd edn (Edinburgh: Elsevier, 2009)

‘Wassily Kandinsky: Synesthesia and Abstraction,’ http://www.synesthesiatest.org/blog/wassily-kandinsky-abstraction

Baron-Cohen S, Harrison J, Goldstein JH & Wyke M 1993 Coloured speech perception: Is synaesthesia what happens when modularity breaks down? Perception 22:419-426.

Baron-Cohen S 1996 Is there a normal phase of Synesthesia in development? Psyche 2(27),  http://psyche.cs.monash.edu.au/v2/psyche-2-27-baron_cohen.html

Cytowic R E (1989) 2002 Synesthesia: A Union of the Senses, 2nd ed. MIT Press, Cambridge MA

Cytowic R E 1995 Synesthesia: Phenomenology and Neuropsychology; A review of current knowledge. Psyche 2(10): http://psyche.cs.monash.edu.au/v2/psyche-2-10-cytowic.html

Heyrman H 2007 Extending the synesthetic code: connecting synesthesia, memory and art. http://www.doctorhugo.org/synaesthesia/art2/index.html

Hochel M, Milan E G 2008 Synaesthesia: The existing state of affairs. Cognitive Neuropsychology 25(1): 93-117

Who is Who: Η Σάσσα Μεταλληνού Chaitow είναι ιστορικός του πολιτισμού, φιλόλογος και ζωγράφος. Αρθρογραφεί  σε περιοδικά της Ελλάδας και του εξωτερικού (Σουηδία, Αγγλία, ΗΠΑ, Ολλανδία, Γαλλία, Ισπανία). Συμμετέχει σε συλλογικά έργα γενικού και ακαδημαϊκού ενδιαφέροντος σε Ελλάδα κι εξωτερικό, και με εισηγήσεις της σε διεθνή ακαδημαϊκά συνέδρια για την Ιστορία Τέχνης κι Εσωτερισμού. Παρουσιάζει συχνές δημόσιες ομιλίες για την ιστορία πολιτισμού και τον εσωτερισμό (Αθήνα, Κέρκυρα, Λονδίνο). Ενδιαφέρεται για τον ενεργό κοινωνικό ρόλο της παιδείας και της τέχνης και αυτό το διάστημα ετοιμάζει δύο βιβλία για τη φιλοσοφία της τέχνης παράλληλα με μια σειρά ζωγραφικών έργων που βασίζονται στο ρεύμα των Συμβολιστών. Περισσότερα στο www.sashachaitow.co.uk.

Σημείωση: Το άρθρο δημοσιεύτηκε για πρώτη φορά στο εβδομαδιαίο περιοδικό του “Ελεύθερου Τύπου”, τα Φαινόμενα.