Υπάρχουν ευνούχοι, οι οποίοι από την κοιλιά της μητέρας τους εγεννήθηκαν έτσι,
Και υπάρχουν ευνούχοι, οι οποίοι έγιναν ευνούχοι από τους ανθρώπους,
και υπάρχουν ευνούχοι, οι οποίοι μόνοι τους έγιναν ευνούχοι διά την βασιλείαν των ουρανών.
Όποιος μπορεί να το κάνει, ας το κάνει…

Κατά Ματθαίον, 19:12

Όσο περίεργο και αν σας φαίνεται, η παραπάνω προτροπή προς τον ευνουχισμό συναντάτε μέσα στη Βίβλο! Βέβαια, μόνο η κυριολεκτική ερμηνεία του παραπάνω χωρίου μπορεί να ωθήσει έναν άνθρωπο σε μία τέτοια πράξη, ποιος όμως θα ερμήνευε κυριολεκτικά τα λόγια ενός Ιησού που κατά μήκος ολόκληρης της Καινής Διαθήκης αρέσκεται να μιλάει με παραβολές;
Η απάντηση είναι απλή και μη αναμενόμενη: ο πρώτος και κατά πολλούς μεγαλύτερος θεολόγος- φιλόσοφος στην ιστορία του Χριστιανισμού, ο Ωριγένης, ο οποίος σε ηλικία 25 ετών ευνουχίστηκε για τη βασιλεία των ουρανών! Και δεν ήταν ο μόνος.. ο επίσης μεγάλος χριστιανός θεολόγος Τερτυλλιανός, που μέσα από τα γραπτά του υποστηρίζει ότι ο ίδιος ο Ιησούς Χριστός ήταν ευνούχος (;!), ευνουχίστηκε και ο ίδιος, όπως επίσης και τουλάχιστον 2.000 μέλη μίας χριστιανικής αδελφότητας, ονόματι Λευκά Περιστέρια, εν έτη μάλιστα… 1930!

Αυτός που έχει στειρωθεί είτε μέσω της απομάκρυνσης των όρχεων είτε μέσω της απομάκρυνσης του πέους, είτε μέσω άλλης διαδικασίας, σταματώντας το μεγαλύτερο μέρος της παραγωγής της ορμόνης τεστοτερόνης, ονομάζεται ευνούχος.

Εγκυκλοπαίδεια Britannica

Μία Απαγορευμένη Ιστορία…
Ποιοι ακριβώς όμως ήταν (και είναι) οι ευνούχοι; Τα παραπάνω παραδείγματα αποτελούν μεμονωμένες ακραίες περιπτώσεις στην ιστορία του ανθρώπου, ή μήπως μόλις ένα μικρό μέρος ενός μεγαλύτερου κοινωνικού φαινομένου;
Μάλλον το δεύτερο ισχύει, μιας και η ανθρώπινη ιστορία είναι πραγματικά γεμάτη με πλήθος ευνούχων, πολλοί εκ των οποίων μάλιστα δίχως υπερβολή άλλαξαν –ή παρ’ ολίγον να αλλάξουν- το ρου της ιστορίας. Τα παραδείγματα πολλά: ο έμπιστος ευνούχος του Μ. Αλεξάνδρου, Βαγώας, έπεισε τον Μακεδόνα στρατηλάτη να αλλάξει την πολιτική του επί των κατακτημένων Περσών εντάσσοντας τους ως ισότιμα μέλη του εκτεταμένου βασιλείου του, ο περιώνυμος στρατηγός και ευνούχος Γανυμήδης που νίκησε κατά κράτος και παρ’ ολίγον να σκοτώσει τον Ιούλιο Καίσαρα στη μάχη της Αλεξάνδρειας (1ος αι. μ.Χ.), ο ευνούχος Ts’ ai Lun (1ος-2ος αι. μ.Χ.) που ανακάλυψε και διέδωσε τη χρήση του χαρτιού στην αυτοκρατορία της Κίνας, ο άγιος Ιγνάτιος ο Κωνσταντινουπολίτης (ο μοναδικός ευνούχος άγιος αναγνωρισμένος τόσο από την Ορθόδοξη όσο και από την Καθολική εκκλησία) που διετέλεσε πατριάρχης της Πόλης σε δύο εξαιρετικά κρίσιμες πολιτικά περιόδους (847- 858 και 867- 877), ο εθνικός ήρωας του Βιετνάμ και ευνούχος Ly Thuong Kiet (1019- 1105) που ανακήρυξε για πρώτη φορά την ανεξαρτησία της χώρας κ.λπ.

Όμως, αν αποτελεί όντως ένα τόσο μεγάλο κοινωνικό φαινόμενο, τότε γιατί δεν συναντάμε αναφορές στα περισσότερα ιστορικά συγγράμματα; Γιατί δίνεται η εντύπωση ότι η ύπαρξη των ευνούχων αποσιωπάται; Δυστυχώς, ξεκάθαρη απάντηση δεν δύναται να δοθεί, παρά μόνο εικασίες.
Από τη μια, η αντιμετώπιση των ευνούχων από την εκάστοτε κοινωνική, θρησκευτική και πολιτική εξουσία ήταν σχεδόν πάντα υποκριτική, υποτιμητική για την ίδια την εξουσία, κάτι που ωθούσε τους εκάστοτε ιστοριογράφους (ως επί το πλείστον φιλικά προσκείμενους προς αυτήν) να αγνοούν εσκεμμένα ολόκληρο το φαινόμενο για λόγους προστασίας.
Από την άλλη, η ενασχόληση ενός ιστοριογράφου –και παράλληλα της σύγχρονης του κοινωνίας- με το θέμα των ευνούχων συνοδευόταν (και συνοδεύεται) απαραίτητα από την αντιμετώπιση ενός θέματος ταμπού: το ανδρικό «εγώ» που πηγάζει από το πέος και μεταφορικά χάνεται με τον ευνουχισμό, αλλά και την ύπαρξη ενός τρίτου φύλου που ουδέποτε προέβλεψε η φύση.

Κάπως έτσι, η ύπαρξη ευνούχων ανά τους αιώνες έμεινε στην αφάνεια και στοιχεία γι’ αυτούς συναντάμε πλέον μόνο σε εξειδικευμένα ιστορικά βιβλία. Ένα όμως είναι σίγουρο, υπήρξαν και μάλιστα εκατομμύρια αυτών. Ας προσπαθήσουμε λοιπόν να ρίξουμε λίγο φως στις σημαντικότερες στιγμές της αποσιωπημένης ιστορίας τους..

Και εγέννετο ο… Ευνούχος!
Η πράξη του ευνουχισμού έχει τις ρίζες της βαθειά μέσα στην ιστορία, μιας και εφαρμόζονταν κατά κόρον σε πλήθος πολιτισμών της Ευρώπης, της Μέσης Ανατολής, της Ινδίας, της Αφρικής και της Κίνας, για θρησκευτικούς και πολιτικούς λόγους.
Αν και υπάρχουν πλήθος παμπάλαιων σχετικών μύθων από διάφορους πρώιμους πολιτισμούς ανά την υφήλιο – διηγήσεις που κάνουν λόγω για θεότητες ή ήρωες ευνούχους- εντούτοις οι πρώτες σχετικές ιστορικές πηγές συναντιώνται στην ευρύτερη σουμερική περιοχή της Lagash, κατά τον 21ο αιώνα π.Χ.

Πέρα του εθελοντικού ευνουχισμού υπήρχαν πολλές περιπτώσεις υποχρεωτικού και βίαιου, όπως για παράδειγμα μετά το πέρας μίας μάχης όπου αρκετοί λαοί συνήθιζαν να ευνουχίζουν τους αιχμαλώτους ή τα πτώματα των ηττημένων, συμβολίζοντας έτσι την ολοκληρωτική επικράτηση τους.
Κατά τα προϊστορικά χρόνια υπήρχε ήδη η συνήθεια της προτίμησης ευνούχων για σημαντικές θρησκευτικές, πολιτικές ή κοινωνικές θέσεις σε αρκετές ανατολίτικες χώρες, όπως π.χ. στην Κίνα. Μάλιστα, με την έλευση των κινέζικων δυναστειών και της αυτοκρατορίας, η συνήθεια έγινε κανόνας με αποτέλεσμα οι αυτοκρατορικές αυλές και αργότερα η Απαγορευμένη Πόλη (Forbidden City) να γεμίσει στην κυριολεξία με δεκάδες χιλιάδες ευνούχους!
Παρόμοια περίοπτη θέση είχαν και στην ασσυριακή αυτοκρατορία (μεταξύ 850 και 622 π.Χ.), ως μέλη π.χ. συμβουλίων του αυτοκράτορα Achaemenid της Περσίας. Η ίδια ακριβώς αντίληψη σταδιακά εξαπλώθηκε στην αιγυπτιακή και τη ρωμαϊκή αυτοκρατορία, βάζοντας τις βάσεις για αντίστοιχη εξάπλωση στις μεταγενέστερες αυτοκρατορίες του Βυζαντίου και των Οθωμανών.
Κάπως έτσι, βλέπουμε ότι ευνούχοι υπήρχαν σχεδόν σε κάθε μεγάλο πολιτισμό της υφηλίου, διατηρώντας θέσεις σημαντικές που η εκάστοτε πολιτεία δεν μπορούσε να εμπιστευθεί σε κανέναν άλλον. Μάλιστα, σε περιπτώσεις όπως σε αυτές της Αιγυπτιακής και της Βυζαντινής αυτοκρατορίας κατείχαν εξέχουσα θέση στην κοινωνική ιεραρχία, πολλές φορές μάλιστα μόνο υπό –ή και άνω από- τον εκάστοτε αυτοκράτορα!

Οι Αυτοκρατορικοί Ευνούχοι της Κίνας
Όπως ήδη αναφέραμε, οι ευνούχοι στη Κίνα μετρούσαν χιλιάδες, όπως π.χ. κατά το τέλος της δυναστείας των Ming (πότε;) που έφθαναν τους 70.000 μόνο στα παλάτια. Μάλιστα, οι θέσεις που διεκδικούσαν ήταν εξαιρετικής σημασίας μιας και ένας έμπιστος ευνούχος της αυλής σε πολλές περιπτώσεις είχε περισσότερη δύναμη ακόμα και από τον πρωθυπουργό της αυτοκρατορίας!
Ο λόγος απλός: εξαιτίας του ότι ένα ευνούχος δεν μπορούσε να αποκτήσει απογόνους, σχεδόν ποτέ δεν έπεφτε στον πειρασμό να επιδιώξει την απόκτηση περαιτέρω εξουσίας και την ίδρυση μίας δικής του προσωπικής «δυναστείας». Γι’ αυτό και ήταν κατάλληλοι για τα σημαντικότερα και πλέον κομβικά αξιώματα της αυτοκρατορίας.

Φωτογραφία νεαρού ευνούχου στην υπηρεσία της αυτοκρατορικής αυλής της Κίνας.

Ο ίδιος ο αυτοκράτορας διατηρούσε περί του 2000 ευνούχους υπό την υπηρεσία του, οι πρίγκιπες και οι πριγκίπισσες από περίπου 30 και τα υπόλοιπα μέλη της οικογένειας από 10 ή λιγότερους. Επόμενο είναι σ’ αυτό το σημείο να αναρωτηθούμε: που βρέθηκαν τόσοι πολλοί ευνούχοι;
Όπως ήδη αναφέραμε, υπήρχαν αρκετές περιπτώσεις βίαιου και υποχρεωτικού ευνουχισμού, όπως π.χ. σε αιχμαλώτους πολέμου, όμως τις περισσότερες των περιπτώσεων ήταν εθελοντικός από ενήλικες (νεαρούς ή ηλικιωμένους που ήδη είχαν αποκτήσει απογόνους) που εξαιτίας της φτώχειας ή της ανεργίας οδηγούνταν στον ευνουχισμό για να προσληφθούν στην αυτοκρατορική υπηρεσία. Τέλος, υπήρχαν και περιπτώσεις ευνουχισμού παιδιών δίχως τη συγκατάθεση τους, αλλά με τη σύμφωνη γνώμη των γονέων που τα πουλούσαν για αυτόν ακριβώς το σκοπό.

Η διαδικασία του ευνουχισμού ήταν απλή και σχεδόν ακίνδυνη, μιας και μόλις το 2% των περιπτώσεων κατέληγε σε θάνατο. Οι επεμβάσεις γινόντουσαν σε ειδικές εγκαταστάσεις έξω από τα αυτοκρατορικά παλάτια από ειδικά εκπαιδευμένους άνδρες, τους «ευνουχιστές» ..
Το άτομο προς ευνουχισμό ξάπλωνε σε έναν ειδικό πάγκο και ο «ευνουχιστής» -με μία άγνωστη ουσία που μόνο ο ίδιος γνώριζε- αναισθητοποιούσε τα γεννητικά του όργανα. Δύο βοηθοί κρατούσαν τα πόδια του ατόμου ανοικτά και ένας τρίτος τους ώμους του. Ο «ευνουχιστής» στεκόταν ανάμεσα στα ανοιχτά πόδια του ατόμου με ένα μαχαίρι στο δεξί χέρι και με το αριστερό κρατούσε τους όρχεις και το πέος. Σ’ αυτό το σημείο ρωτούσε το άτομο ή τους γονείς του (σε περίπτωση που ήταν ανήλικος) αν επιθυμούσαν να πραγματοποιηθεί ο ευνουχισμός. Ήταν το σημείο δίχως επιστροφή..
Εφόσον δινόταν θετική απάντηση, με μία απλή κίνηση ο «ευνουχιστής» έκοβε τα γεννητικά όργανα του ατόμου. Στη συνέχεια, ετοιμαζόταν ένα κάλυμμα από κασσίτερο και μόλυβδο και τοποθετούνταν μέσα στην ουρήθρα ώστε να αποτρέψει το κλείσιμο της κατά την επούλωση. Η πληγή πλένονταν τρεις φορές με βρασμένο πιπέρι και στη συνέχεια καλύπτονταν με βρεγμένο χαρτί. Υποβασταζόμενος από δύο βοηθούς, ο νέος ευνούχος περπατούσε γύρω- γύρω στο δωμάτιο για 2-3 ώρες, ενώ για τις επόμενες 3 ημέρες δεν επιτρεπόταν να πιει οτιδήποτε ή να ουρήσει. Την 4η μέρα απομακρυνόταν το κάλυμμα της πληγής και εφόσον ο ευνούχος μπορούσε να ουρήσει τότε η διαδικασία θεωρούνταν επιτυχής. Η πλήρης θεραπεία διαρκούσε περίπου 100 μέρες, μετά το πέρας των οποίων το μόνο που έμενε ήταν ένα σημάδι.

Τα κομμένα γεννητικά όργανα (το πέος και οι όρχεις) αποκαλούνταν το «μονάκριβο» ή ο «θησαυρός» και διατηρούνταν σε ένα δοχείο με αλκοόλ, ενώ η αξία τους ήταν ανεκτίμητη μιας και η παρουσίαση τους ήταν απαραίτητη για κάθε προαγωγή που θα δεχόταν ο ευνούχος στην αυτοκρατορική υπηρεσία. Όταν κάποιος ευνούχος πέθαινε, θαβόταν μαζί με το «μονάκριβο» του ώστε να αναχωρήσει για τον άλλο κόσμο αρτιμελής, όπως όριζε η κινέζικη παράδοση.

Μετά την επανάσταση του 1911, ο αυτοκράτορας Pu Yi διατήρησε έως ένα βαθμό την εξουσία του και αποσύρθηκε στην Απαγορευμένη Πόλη (Forbidden City), παίρνοντας μαζί του αρκετούς ευνούχους. Τελικά όμως, στις 15 Ιουλίου του 1923, όλο το προσωπικό των ευνούχων (εκτός από περίπου 50 γηραιά μέλη) εξορίστηκε από την Απαγορευμένη Πόλη με την κατηγορία της διαφθοράς, σημαίνοντας και το τέλος των Αυτοκρατορικών Ευνούχων στην Κίνα.

Φωτογραφίες από ευνούχους της αυτοκρατορικής αυλής της Κίνας που πάσχουν
από γυναικομαστία, μία συχνή ασθένεια των ευνούχων.

Στρατηγοί, Πατριάρχες και «Αυτοκράτορες» Ευνούχοι στο Βυζάντιο
Η κοινωνία των ευνούχων μετρούσε πολλά μέλη και στο Βυζάντιο, όπου έχαιρε ιδιαίτερα καλής αντιμετώπισης από τους υπηκόους της αυτοκρατορίας:, όπως αναφέρει χαρακτηριστικά ο Ιωάννης Ζωναράς : «Οι Βυζαντινοί ήταν πάντοτε παθιασμένα ενθουσιώδεις με τους ευνούχους».
Μάλιστα, η αξία που είχαν στο Βυζάντιο μπορεί να γίνει κατανοητή από το γεγονός ότι δεν υπήρχε τίποτα πιο πολύτιμο από ευνούχους ώστε να δωρίσει κάποιος στον αυτοκράτορα! Για παράδειγμα, ανάμεσα στα δώρα που προσέφερε η Δανιέλης στον Βασίλειο Α’ τον Μακεδών (867- 886) ήταν 100 νεαροί ευνούχοι διότι «γνώριζε ότι πάντα υπάρχει χώρος για ευνούχους στο αυτοκρατορικό παλάτι». Επίσης, ο Θεοπόλδος Α’, μαρκήσιος του Spoleto (929- 936), αφότου αιχμαλώτισε Έλληνες στρατιώτες τους ευνούχισε και ενημέρωσε τον στρατηγό του: «Από όσο γνωρίζω, τίποτα δεν αξίζει περισσότερο για τον άγιο αυτοκράτορα μας από τους ευνούχους. Έτσι, πήρα την ταπεινή πρωτοβουλία να στείλω αυτούς τους λίγους σ’ αυτόν και, αν μου το επιτρέψει ο Θεός, θα στείλω ακόμα περισσότερους».

Και όμως, όση αξία και αν είχαν, οι νόμοι της βυζαντινής αυτοκρατορίας –που τέθηκαν πολύ νωρίς από τον αυτοκράτορα Δομιτιανό- ήταν ξεκάθαροι: απαγορεύεται ο ευνουχισμός ανθρώπων! Παρά όμως τις αλλεπάλληλες κινήσεις για την απαγόρευση του, οι ευνούχοι ποτέ δεν εξαφανίστηκαν από την αυτοκρατορία. Γιατί; Διότι πολύ απλά οι παραπάνω νόμοι μπορούσαν να εφαρμοστούν μόνο σε εδάφη της αυτοκρατορίας και όπως ίσως ήδη υποψιαστήκατε δεν υπήρχε κάποιος νόμος που να απαγόρευε (ούτε καν να περιόριζε) το εμπόριο ευνούχων από μέρη εκτός του Βυζαντίου.
Μάλιστα, εξαιτίας αυτού του παράλογου νομικού συστήματος, αλλά και της μεγάλης θνησιμότητας κατά τον ευνουχισμό (μόλις 3 στους 90 επιζούσαν), το εμπόριο ευνούχων αποδείχθηκε ιδιαίτερα προσοδοφόρο, μιας και ένας ευνούχος κάτω των 10 ετών κόστιζε 10 solidi , άνω των 10 ετών 50 και αν ήταν εκπαιδευμένος σε κάτι έως και 60 solidi (σύμφωνα με τον Κώδικα του Ιουστινιανού).

Βυζαντινός castrato σε απεικόνιση του 11ου αιώνα μ.Χ.

Πέρα όμως από την προβληματική νομοθεσία που ωθούσε τους ευνούχους στη σκλαβιά, η ίδια η συμπεριφορά των πολιτών, σε κάθε κοινωνικό στρώμα, διακρινόταν από μία πρωτοφανή υποκρισία. Όπως αναφέρει ο Ζωναράς, ακόμα και ο ίδιος ο αυτοκράτορας Ιουλιανός (361- 363) –που κρατούσε κοντά του τον ευνούχο Μακεδώνιο σαν προσωπικό του διδάσκαλο- κυνήγησε και θανάτωσε τον ευνούχο Ευσέβιο και απομάκρυνε όλους τους ευνούχους από το αυτοκρατορικό παλάτι!

Μέσα σ’ αυτό το προβληματικό περιβάλλον, οι ευνούχοι κατάφεραν να πληθήνουν και να συσπειρωθούν. Κάπως έτσι, δημιουργήθηκε ένα τάγμα ευνούχων στο Βυζάντιο, η των ευνούχων τάξης, η οποία οργανωμένη ιεραρχικά κατάφερε να αποκτήσει μεγάλη εξουσία. Εν μέρει χάρη σ’ αυτό, δημιουργήθηκαν ειδικοί τίτλοι ευγένειας αποκλειστικά για ευνούχους, καθώς και συγκεκριμένες θέσεις και ευθύνες που μόνο αυτοί μπορούσαν να αναλάβουν.
Παρά τις προσπάθειες τους όμως, σε αρκετές περιόδους της αυτοκρατορίας αντιμετώπισαν μεγάλα προβλήματα. Είναι χαρακτηριστικά της πολεμικής που δέχονταν τα παρακάτω λόγια του Ammianus Marcellinus προς τον αυτοκράτορα Δομιτιανό, όταν ο τελευταίος απαγόρευσε τον ευνουχισμό: «Που θα ήμασταν σήμερα αν αυτού του είδους τα τέρατα ευημερούσαν, που ακόμα και σήμερα που παραμένουν λίγοι έχουν καταφέρει να αποτελούν πληγή;»

Και όμως.. ευνούχοι κατάφεραν να εισέλθουν στην πολιτική, θρησκευτική και στρατιωτική σκηνή της αυτοκρατορίας, αναλαμβάνοντας κατά καιρούς ηγετικές θέσεις.
Αν και σύμφωνα με τον Κανόνα 1 της Συνόδου της Νίκαιας (325 μ.Χ.) «αν κάποιος ιερέας […], ενώ ήταν υγιής, αυτό-ευνουχίστηκε πρέπει οπωσδήποτε να απομακρυνθεί από την εκκλησία […] και από εδώ και πέρα κανένας τέτοιος δεν επιτρέπεται να γίνει ιερέας», πλήθος ευνούχων διετέλεσαν πατριάρχες, μητροπολίτες, μοναχοί, κλπ., όπως π.χ. ο Γερμανός Α’ (715- 730), o Θεοφύλακτος (933- 956) και o Ευστράτιος Γαρίδας (1081- 1084). Έως και μοναστήρια είχαν ιδρυθεί αποκλειστικά για ευνούχους, όπως π.χ. η μονή των Καθαρών που ίδρυσε ο ευνούχος πρωτοσπαθάριος Ναρσής κατά τη διάρκεια της ηγεμονίας του Ιουστίνου Β’ (565- 578).
Από την άλλη, πλήθος εξαίρετων στρατηγών του Βυζαντίου υπήρξαν ευνούχοι, όπως π.χ. ο διάδοχος του Βελισάριου, Σολομώντας, στη διακυβέρνηση της Αφρικής και ο Ευστάθιος Κυμινιανός που ήταν υπεύθυνος έως και για τη φύλαξη της Κωνσταντινούπολης όταν ο αυτοκράτορας Αλέξιος Α’ Κομνηνός απουσίαζε.

Στην πολιτική σκηνή τώρα, η θέση των ευνούχων ήταν ακόμα πιο σημαντική. Σύμφωνα με πλήθος πηγών, αρκετοί ευνούχοι φέρονται να διατάζουν ακόμα και τον ίδιο τον αυτοκράτορα! Σύμφωνα με τον ιστορικό Κεδρινό, ο αυτοκράτορας Θεοδόσιος Β’ από την αρχή έως το τέλος της ηγεμονίας του υπάκουε στην πλήρη εξουσία των ευνούχων που τον περιτριγύριζαν. Όπως αναφέρει ο Πρίσκος, από τη μία ο Θεοδόσιος υπάκουε πάντα τους ευνούχους που τον μεγάλωσαν, ενώ από την άλλη οι τελευταίοι τον αντιμετώπιζαν σαν μικρό παιδί! Ακόμα και όταν έφτασε στην ηλικία των 50 δέχονταν τις διαταγές τους, ενώ ο ευνούχος Χρυσάφιος φέρεται να εξασκούσε την απόλυτη εξουσία πίσω από αυτόν!

Οι Μαύροι Ευνούχοι των Οθωμανικών Χαρεμιών
Η συνήθεια της ανάληψης έμπιστων θέσεων από ευνούχους υπήρχε, όπως είδαμε ήδη, από την εποχή του Ιουστινιανού (τα τελευταία έτη της ρωμαϊκής αυτοκρατορίας) και περνώντας διαμέσου της βυζαντινής αυτοκρατορίας πέρασε και στην οθωμανική.
Εν αντιθέσει όμως με την Κίνα και το Βυζάντιο, οι πολίτες που επιτρέπονταν να έχουν ευνούχους ως δούλους δεν περιορίζονταν μόνο στους ευγενείς και στην αυτοκρατορική αυλή, αλλά επεκτείνονταν και σε κάθε απλό άνθρωπο που είχε την οικονομική άνεση να το κάνει.
Αν και αρχικά σχεδόν όλοι οι ευνούχοι της οθωμανικής αυτοκρατορίας προέρχονταν από τη Ρωσία και τα Βαλκάνια, εντούτοις από τον 16ο αιώνα και έπειτα οι σημαντικότερες θέσεις –όπως π.χ. του Φύλακα των Χαρεμιών, η ανώτατη προαγωγή που μπορούσαν ποτέ να λάβουν- δίνονταν μόνο σε μαύρους ευνούχους από την Αιθιοπία και το Σουδάν (κυρίως), οι οποίοι και απάγονταν ή πουλιούνταν από την οικογένεια τους σε μικρή ηλικία.
Που και πως όμως γινόταν ο ευνουχισμός; Σύμφωνα με τον Penzer, κατά μήκος του δρόμου που συνήθιζαν να χρησιμοποιούν οι δουλέμποροι υπήρχαν αρκετά σημεία «στάθμευσης», όπου και λάμβανε χώρα ο ευνουχισμός των παιδιών. Σύμφωνα με άλλες πηγές, ο ευνουχισμός των παιδιών γινόταν σε συγκεκριμένο κοπτικό μοναστήρι της βόρειας Αιγύπτου, με ιερείς να εξασκούν το επάγγελμα του «ευνουχιστή».
Η διαδικασία ήταν απλή: το παιδί ακινητοποιούνταν σε μία καρέκλα και τα γεννητικά όργανα (πέος και όρχεις) δένονταν με ένα σχοινί και τεντωνόντουσαν. Στη συνέχεια, ο ιερέας με ένα μόνο «κλείσιμο» ενός ειδικού ψαλιδιού έκοβε τα γεννητικά όργανα όσο το δυνατόν πιο κοντά στο σώμα. Η αιμορραγία διακόπτονταν με βρασμένο λάδι ή καυτή άμμο και η πληγή καλύπτονταν με ένα (ειδικά παρασκευασμένο γι’ αυτό το λόγο) κράμα κεριού και λίπους. Τέλος, ένα καρφί τοποθετούνταν στην ουρήθρα ώστε να αποτρέψει το κλείσιμο της κατά την επούλωση.
Εξαιτίας της μεγάλης θνησιμότητας, μόνο 1 στα 3 παιδιά επιζούσε, οι ευνούχοι πωλούνταν σε εξαιρετικά υψηλές τιμές σε Τουρκία και Περσία. Για όσους τελικά κατάφερναν να εισέλθουν στην υπηρεσία της οθωμανικής αυλής, έπρεπε να ακολουθούν αυστηρούς κανόνες συμπεριφοράς που επέβαλε η ίδια η συντεχνία των ευνούχων. Κάποιοι εξ αυτών μάθαιναν διδασκαλία και λογοτεχνία ώστε να υπηρετήσουν σαν δάσκαλοι των αυτοκρατορικών απογόνων, ενώ οι υπόλοιποι σιγά- σιγά ανέβαιναν στη διοικητική ιεραρχία του παλατιού.
Μάλιστα, μετά την μετακόμιση της αυτοκρατορικής οικογένειας στο νέο παλάτι του Σουλτάνου, το Ντολμά Μπαχτσέ, το παλαιότερο παλάτι του Τοπκαπί παραχωρήθηκε σε περίπου 200 ευνούχους, όπου ζούσαν πλέον μόνοι! Η συντεχνία των ευνούχων έμεινε πιστή στην αυτοκρατορική οικογένεια και μετά την τουρκική επανάσταση, έως τον εξορισμό της από τη χώρα τον Μάρτιο του 1924.

Μερικά από τα εργαλεία που χρησιμοποιούνταν κατά τον ευνουχισμό και τη διαδικασία
επούλωσης ενός ανθρώπου. Το εργαλείο “a” χρησιμοποιούνταν από τους ευνουχιστές για την
απομάκρυνση των γεννητικών οργάνων των Αυτοκρατορικών Ευνούχων της Κίνας.
Το εργαλείο “b” τοποθετούνταν στην ουρίθρα των Αυτοκρατορικών Ευνούχων της Κίνας
για να μην κλείσει η τελευταία κατά τη διαδικασία της επούλωσης. Το εργαλείο “c” τοποθετούνταν
επίσης στην ουρήθρα για τον ίδιο λόγο στους ευνούχους της Οθωμανικής αυτοκρατορίας.

Οι Ευνούχοι Superstars της Όπερας
Ιδιαίτερη μνεία πρέπει να γίνει και στην πλούσια και εντυπωσιακή παρουσία που είχαν οι ευνούχοι στις εκκλησιαστικές χορωδίες και τις γνωστότερες όπερες της Ευρώπης, έχοντας μείνει στην ιστορία για τις εξαιρετικές φωνητικές τους ικανότητες που ακροβατούσαν μεταξύ θεϊκού και φρικαλέου, και που πηγάζανε από την.. απουσία γεννητικών οργάνων.
Πως όμως εξηγείται μία τέτοια εξέλιξη; Το μυστικό βρίσκεται στην εφηβεία.. Αν ο άνθρωπος ευνουχιστεί πριν την εφηβεία, ή έστω το πρώτο διάστημα αυτής, εμποδίζει το λάρυγγα του να μεταλλαχθεί, με αποτέλεσμα να διατηρεί τη φωνητική του ποικιλομορφία, η οποία μετά την ενηλικίωση του εξελίσσεται με ένα σπάνιο και μοναδικό τρόπο. Επιπλέον, ο πρόωρος ευνουχισμός «χαρίζει» στον άνθρωπο ιδιαίτερα μεγάλο ύψος -άνω του μέσου όρου- με παράλληλη επιμήκυνση των πνευμόνων του. Έτσι, σε συνδυασμό με πολύχρονη και ακατάπαυστη εκπαίδευση, οι ευνούχοι αποκτούσαν αφύσικη δύναμη στα πνευμόνια και μεγάλη χωρητικότητα αέρα κατά την αναπνοή τους.
Χάρη στην ιδιαίτερη αυτή εξέλιξη τους, οι ευνούχοι –ή αλλιώς castrato, musico ή evirato όπως αποκαλούνταν- σύντομα διαφοροποιήθηκαν φωνητικά από άνδρες και γυναίκες χορωδούς, κερδίζοντας αρχικά μία θέση στις εκκλησιαστικές χορωδίες και αποκτώντας στη συνέχεια μεγάλη φήμη και φανατικούς θαυμαστές στις όπερες της Ιταλίας και της υπόλοιπης Ευρώπης. Πως όμως ξεκίνησε το εν λόγω κοινωνικό φαινόμενο;

Καρικατούρα του 1724 που αναπαριστάνει τον Farinelli σε γυναικείο ρόλο, από τον Pier Leone Ghezzi.

Η ιστορία των castrato ξεκινάει αιώνες πριν, το 400 μ.Χ., όταν στο Βυζάντιο η αυτοκράτειρα Ευδοξία διόρισε για πρώτη φορά στη θέση του πρώτου της χορωδίας της έναν ευνούχο που με τη σειρά του καθιέρωσε τη χρήση ευνούχων στις βυζαντινές χορωδίες. Μάλιστα, έως τον 9ο αιώνα οι castrato είχαν διεισδύσει σε κάθε γνωστή χορωδία της αυτοκρατορίας, όπως π.χ. της Αγίας Σοφίας, και παρέμειναν στις τάξεις τους έως την 1η Άλωση της Κωνσταντινούπολης, το 1204, από τους Σταυροφόρους.
Έκτοτε, και έως τη δυναμική επανεμφάνιση των castrato στις όπερες της Ιταλίας τον 16ο αιώνα, η τύχη τους αγνοείται.. το μοναδικό στοιχείο που υπάρχει για το μεσοδιάστημα είναι κάποιες υπόνοιες για «κρυμμένους ευνούχους» ανάμεσα στους σοπράνο της ισπανικής μουσικής παράδοσης. Το τελευταίο μάλιστα ενισχύεται από το γεγονός ότι οι πρώτοι castrato που εμφανίστηκαν στην Ιταλία έφεραν ισπανικά ονόματα..
Κατά την επανεμφάνιση τους λοιπόν στην Ιταλία, η υποδοχή που τους επιφύλαξε το φιλόμουσο κοινό υπήρξε ενθουσιώδης και άμεση. Ήδη από το 1599, αρκετοί castrato –όπως οι P.P.Folignato και G. Rossini- κατάφεραν να συμμετάσχουν στην προσωπική χορωδία του ίδιου του Πάπα, στην Καπέλα Σιξτίνα!
Στις αρχές του 17ου αιώνα, οι castrato άρχισαν να εμφανίζονται σε δευτερεύοντας ρόλους σε διάφορες όπερες της Ευρώπης (όπως π.χ. το 1607 στο Orfeo του Monteverdi), ενώ οι πρώτοι πρωταγωνιστικοί ρόλοι δόθηκαν σ’ αυτούς το 1680. Έκτοτε και για τουλάχιστον 100 χρόνια, διατηρούσαν δίχως ουσιαστικό ανταγωνισμό τη θέση του primo uomo σε όλες σχεδόν τις όπερες της Ιταλίας.
Το τελευταίο, σε συνδυασμό με τη μεγάλη δημοτικότητα που απέκτησαν οι ιταλικές όπερες κατά τον 18ο αιώνα σε ολόκληρη σχεδόν την Ευρώπη, μετέτρεψαν αρκετούς castrato (Ferri, Farinelli, Pacchierotti, κ.α.) σε superstars της εποχής –τους πρώτους της ιστορίας- χαρίζοντας τους τεράστια χρηματικά ποσά και μία υστερική αγάπη από χιλιάδες θαυμαστές.
Πέρα όμως των εξαιρετικών φωνητικών τους ικανοτήτων, η ηθοποιία τους στη σκηνή ήταν κάτω του μετρίου και σε συνδυασμό με την περίεργη όψη τους (υπερβολικά ψηλοί, θηλυπρεπείς, υπέρβαροι, κλπ.) αποτελούσαν αρκετές φορές αντικείμενο χλευασμού. Αυτό όμως δεν ήταν αρκετό ώστε να τους αποκαρδιώσει.. μήτε τους ίδιους, μήτε το ενθουσιώδη κοινό τους.
Κατά τις δεκαετίες των 1720’ και 1730’, στο αποκορύφωμα δηλαδή της υστερίας των castrato, υπολογίστηκε ότι περίπου 4.000 αγόρια ευνουχίζονταν κάθε χρόνο με την ελπίδα μίας επιτυχημένης καριέρας στις ιταλικές όπερες.

Καρικατούρα του 1724 που αναπαριστάνει τον Farinelli σε γυναικείο ρόλο, από τον Pier Leone Ghezzi.

Που όμως γινόντουσαν όλοι αυτοί οι ευνουχισμοί; Κατ’ αρχήν, η εκκλησία εξ αρχής καταδίκασε τον ευνουχισμό για χάρη της μουσικής, τιμωρώντας τους παραβάτες με αφορισμό. Άρα, οι χώροι ευνουχισμού, όπου υπήρχαν, έπρεπε να παραμένουν άγνωστοι για το ευρύ κοινό, κάτι που κατάφεραν σε εξαιρετικό βαθμό. Μάλιστα, όταν ο ιστορικός μουσικής Charles Burney ξεκίνησε ένα ταξίδι για να εντοπίσει τις τοποθεσίες αυτές, γύρισε άπρακτος: «Στο Μιλάνο μου είπαν ότι βρίσκονται στη Βενετία, στη Βενετία ότι βρίσκονται στη Μπολόνια, όμως στη Μπολόνια διέψευσαν το γεγονός και με στείλανε στη Φλωρεντία, από τη Φλωρεντία στη Ρώμη, από τη Ρώμη με έστειλαν στη Νάπολι. Μου είχαν πει ότι στη Νάπολι υπάρχουν καταστήματα με την επιγραφή “Qui Si Castrano Ragazzi” [“Εδώ ευνουχίζουμε αγόρια!”], όμως δεν εντόπισα, μήτε άκουσα, τίποτα σχετικό στην πόλη.»

Ευρωπαϊκή απεικόνιση Ευνούχου (1749).

Όμως, όσο γρήγορα και απότομα εμφανίστηκαν οι castrato, το ίδιο σύντομα έχασαν την αίγλη τους στα τέλη του 18ου αιώνα, όταν και απρόσμενες αλλαγές στο γούστο του φιλόμουσου κοινού τους ώθησαν στο περιθώριο. Κάπως έτσι, σταδιακά απομακρύνθηκαν ακόμα και από τις εκκλησιαστικές χορωδίες, ενώ το 1878 ο Πάπας Λέων ο 13ος απαγόρευσε την πρόσληψη τους από την εκκλησία.
Τελικά, οι castrato άντεξαν μερικές δεκαετίες ακόμα, μιας και σε φωτογραφία της χορωδίας της Καπέλα Σιξτίνα το 1898 εμφανίζονται 6 εξ αυτών. Ο τελευταίος castrato της παπικής χορωδίας, ο Alessandro Moreschi, αποσύρθηκε επίσημα το 1913 και πέθανε 9 χρόνια αργότερα, αποτελώντας τον μοναδικό ευνούχο που έκανε ποτέ ηχογραφήσεις…

Ο Alessandro Moreschi, τελευταίος castrato στην παπική
χορωδία της Καπέλα Σιξτίνα. (φωτογραφία του 1900)

Υπάρχουν Ευνούχοι Σήμερα;
Όμως οι εποχές αυτές πέρασαν ανεπιστρεπτί, οι καιροί άλλαξαν και η εξέλιξη του πολιτισμού έκανε τον άνθρωπο πιο «ανθρώπινο», ώστε σταδιακά το φαινόμενο του ευνουχισμού να εκλείψει.. το ίδιο και οι λιγοστοί εναπομείναντες ευνούχοι της οθωμανικής, της κινέζικης αυτοκρατορίας και της φιλόμουσης Ιταλίας. Είναι όμως έτσι;
Όχι, μιας και –όσο περίεργο και αν ακουστεί αρχικά- σήμερα υπάρχουν στον κόσμο περισσότεροι από 1.000.000 ευνούχοι, οι περισσότεροι εκ των οποίων μάλιστα βρίσκονται συγκεντρωμένοι στην κατ’ άλλα πουριτανική Ινδία, αποτελώντας μέρος ενός πρωτοφανούς κοινωνικού φαινομένου.
Ο λόγος για τους hijras, τους Ινδούς αμφιφυλόφιλους που όπως υποστηρίζουν έχουν τις ρίζες τους στο αρχαίο ινδικό κείμενο του Kama Sutra (όπου αναφέρεται η ύπαρξη ενός «τρίτου φύλου» ) και που ζουν στο περιθώριο κερδίζοντας τα προς το ζην πηγαίνοντας απρόσκλητοι σε γάμους, βαφτίσια, εγκαίνια, κ.α. όπου τραγουδούν και χορεύουν έως ότου πληρωθούν ή τους δοθεί κάποιο δώρο για να φύγουν, μιας και η τελετή αυτή στην Ινδία θεωρείται ότι φέρνει τύχη.
Αν και ο ευνουχισμός δεν είναι απαραίτητος για τα μέλη τους, εντούτοις αρκετά περνάνε μέσα από έναν τελετουργικό αυτό-ευνουχισμό πριν ενδυθούν το saris (παραδοσιακό ινδικό ένδυμα γυναικών) και κρύψουν το πρόσωπο τους πίσω από έντονο make up.
Σήμερα, υπολογίζεται ότι υπάρχουν περισσότεροι από 1.000.000 hijras στην Ινδία, μερικοί εκ των οποίων έχουν καταφέρει να αναλάβουν σημαντικές θέσεις στην πολιτική ζωή της χώρας!

Όμως οι ευνούχοι σήμερα δεν περιορίζονται μόνο στην Ινδία, μιας και σε μικρότερους πληθυσμούς υπάρχουν διάσπαρτοι στην υφήλιο μέσα σε διάφορες χριστιανικές αδελφότητες.
Για παράδειγμα, στις αρχές του 18ου αιώνα μία τέτοια σέκτα -ονόματι Λευκά Περιστέρια ή Skoptzy- εξαπλώθηκε γρήγορα στη Ρωσία, τη Ρουμανία και σε εδάφη της Βεσσαραβίας. Όλα τα μέλη της ανεξαιρέτως, στηριζόμενα στην ερμηνεία συγκεκριμένου χωρίου της Καινής Διαθήκης από τον Τερτυλλιανό , αυτό-ευνουχίζονταν ώστε να έρθουν πιο κοντά στην πολυπόθητη είσοδο τους στη βασιλεία των ουρανών! Μάλιστα, πίστευαν ότι η Δευτέρα Παρουσία θα έρθει μόνο όταν τα μέλη τους φτάσουν το αποκαλυπτικό νούμερο των 144.000, ωθούμενοι έτσι σε έναν επιθετικό προσηλυτισμό.

Το σημάδι που άφησε ο ευνουχισμός σε μέλος της χριστιανικής αδελφότητας “Λευκά Περιστέρια”.

Μία επίσης γνωστή χριστιανική αίρεση με μέλη ευνούχους ήταν η Πύλη του Παραδείσου (Heaven’s Gate), η οποία ήταν υπεύθυνη για την ομαδική αυτοκτονία 39 ατόμων το 1997 όταν ο κομήτης Hale-Bopp πέρασε πολύ κοντά από τη γη. Όπως πίστευαν τα μέλη της, πίσω από τον κομήτη κρυβόταν ένα διαστημόπλοιο που μετέφερε τον Ιησού και αυτός ήταν ο μόνος τρόπος για να τους πάρει μαζί του! Κάτι σας θυμίζει η ιστορία; Πιθανόν, μιας και πριν από 10 χρόνια η παραπάνω είδηση αναμεταδόθηκε ξανά και ξανά σε παγκόσμια κλίμακα. Αυτό ίσως που δεν γνωρίζετε είναι ότι 6 από τα μέλη που αυτοκτόνησαν ήταν ευνούχοι…

Το σήμα που χρησιμοποιούταν από τη χριστιανική αδελφότητα Heaven’s Gate.

Ίσως πάλι σκεφτείτε ότι σήμερα ο ευνουχισμός περιορίζεται μόνο στον εθελοντικό, όπως συμβαίνει σε κάθε μία από τις παραπάνω περιπτώσεις, και έτσι τουλάχιστον ο ανθρώπινος πολιτισμός κατάφερε να προφυλάξει τα μέλη του από την αποτρόπαιη πράξη του βίαιου ευνουχισμού.
Και όμως, για ακόμα μία φορά το πρόσφατο παρελθόν μας διαψεύδει με το χειρότερο δυνατό τρόπο, μιας και μόλις πριν από 2 χρόνια (εν έτη 2005) στρατιώτες Τζαντζανγουίντ (γνωστοί και ως «οπλισμένοι καβαλάρηδες» της ισλαμικής κυβέρνησης του Χαρτούμ) επιτέθηκαν σε γηγενείς πολίτες της περιοχής Νταρφούρ του Σουδάν, ευνουχίζοντας πλήθος ανδρών και αφήνοντας τους να πεθάνουν από αιμορραγία.

Τι; Ο κόσμος αλλάζει; Εξελίσσεται; Προοδεύει; Όχι, το μόνο σταθερό στον κόσμο μας ήταν πάντα ένα και μόνο αξίωμα: η ιστορία επαναλαμβάνεται. Και η ιστορία επαναλαμβάνεται ακόμα και όταν είναι απαγορευμένη…

Ένας “οπλισμένος καβαλάρης”/ Τζαντζαγουίντ στην περιοχή του Νταρφούρ στο Σουδάν,
όπου λαμβάνει χώρα η μεγαλύτερη σύγχρονη γενοκτονία.

[Πηγές:]
* Ellis, S. (2002), All Mouth and No Trousers, εφημερίδα The Guardian, 5 Αυγούστου 2002.
* Guilland, R. (1943), Les Eunuques dans l’Empire Byzantin: Etude de titulature et de prosopographie byzantines, Etudes Byzantines, vol. I, 197- 238. [αγγλική μετάφραση]
* Hester, J. D. (2005), Eunuchs and the Postgender Jesus: Matthew 19:12 and Transgressive Sexualities, Journal for the Study of the New Testament, vol. 28, no. 1, 13- 40.
* Penzer, N. M. (1936), The harem: an account of the instutution as it existed in the palace of the Turkish sultans with a history of the Grand Seraglio from its foundation to the present time, Harap, London.
* Rosselli, J. (1988), The Castrati as a Professional Group and a Social Phenomenon, 1550- 1850, Acta Musicologica, Basel.
* Scholes, P. (1959), Dr Burney’s Musical Tours in Europe, vol. 1, London.
* Stent, C. G. (1877), Chinese Eunuchs, Journal North China Branch R Asiatic Soc (New Ser. 11).
* Wilson, J. D. & Roehrbron, C. (1999), Long-Term Consequences of Castration in Men: Lessons from the Skoptzy and the Eunuchs of the Chinese and Ottoman Courts, Departments of Internal Medicine an Urology, University of Texas Southwestern Medical Center.